Giải pháp cần thiết, bảo vệ môi trường bền vững cho Thủ đô

3 nhóm nguyên nhân gây ô nhiễm không khí chính

Tình trạng ô nhiễm không khí kéo dài và ngày càng nghiêm trọng đang trở thành mối đe dọa tiềm ẩn và trực tiếp đối với sức khỏe cộng đồng cũng như sự phát triển bền vững của Thủ đô.

Việc chất lượng không khí thường xuyên ở mức xấu, rất xấu trong nhiều thời điểm, đã không còn là điều bất thường. Đáng lo ngại, vào một số thời điểm, chỉ số chất lượng không khí (AQI) tại Hà Nội đã vượt ngưỡng an toàn, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng. Theo số liệu từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, vào mùa đông và mùa xuân, chỉ số AQI tại Hà Nội thường xuyên ở mức xấu (151 - 200), rất xấu (201 - 300), và có thời điểm tiệm cận mức nguy hại (trên 300). Đặc biệt, nồng độ bụi mịn PM2.5 thường xuyên vượt ngưỡng quy chuẩn do Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo.

Theo TS. Hoàng Dương Tùng (Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam), nguyên nhân gây ô nhiễm không khí tại Hà Nội mang tính tổng hợp, bắt nguồn từ nhiều nguồn khác nhau, trong đó nổi bật là 3 nhóm chính: Giao thông, công nghiệp và hoạt động xây dựng. Hiện nay, Hà Nội có gần 7 triệu xe máy và khoảng 1,1 triệu xe ô tô - đây là lượng phương tiện đốt nhiên liệu lớn và là nguyên nhân hàng đầu gây ô nhiễm không khí. Trong khi đó, hệ thống hạ tầng giao thông còn hạn chế, thường xuyên xảy ra ùn tắc, đặc biệt vào giờ cao điểm, khiến khí thải từ các phương tiện bị tích tụ, làm suy giảm chất lượng không khí nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, hoạt động công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp vẫn diễn ra rải rác ở các huyện và các làng nghề truyền thống như Phú Xuyên, Thường Tín, Hoài Đức, Đông Anh, Gia Lâm... Nhiều cơ sở sản xuất tại đây chưa đầu tư hệ thống xử lý khí thải, vẫn sử dụng các loại nhiên liệu rắn như than, củi gây phát tán bụi, khí độc hại ra môi trường.

Ngoài ra, quá trình đô thị hóa phát triển "nóng" kéo theo sự gia tăng các công trình xây dựng. Việc thi công thiếu che chắn, vận chuyển vật liệu không đúng quy chuẩn đã làm phát tán bụi ra không khí. Thêm vào đó, tình trạng đốt rác thải và phụ phẩm nông nghiệp tự phát tại các khu vực ngoại thành vẫn diễn ra phổ biến, tạo ra các làn khói đen, âm thầm bao phủ không gian sống và làm gia tăng mức độ ô nhiễm.

Bên cạnh các nguyên nhân chủ quan, đặc điểm thời tiết và địa hình của Hà Nội cũng góp phần tích tụ ô nhiễm không khí. Theo các chuyên gia môi trường, thành phố Hà Nội nằm trong vùng trũng, có khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa. Vào mùa đông và đầu xuân, hiện tượng nghịch nhiệt thường xuyên xảy ra, lớp không khí lạnh phía dưới bị "nén" lại do lớp không khí ấm phía trên, khiến các chất ô nhiễm không thể phát tán và tích tụ nhiều ngày trong không gian đô thị. Hệ quả là hiện tượng sương mù quang hóa và ô nhiễm thứ cấp từ các phản ứng hóa học giữa khí thải và ánh sáng mặt trời gia tăng, làm chất lượng không khí càng xấu đi...

Hành động đồng bộ và quyết liệt hàng loạt giải pháp căn cơ

Trước tình hình cấp bách nêu trên, Hà Nội đã chủ động đề ra hàng loạt giải pháp trong "Kế hoạch quản lý chất lượng không khí đến năm 2030, tầm nhìn 2035". Cụ thể, thành phố hướng tới mục tiêu bảo đảm ít nhất 75% số ngày có chất lượng không khí đạt mức tốt hoặc trung bình, đồng thời giảm lượng phát thải bụi PM2.5 khoảng 20%, tương đương 6.200 tấn.

Tại hội thảo khoa học "Thực trạng và giải pháp xử lý các vấn đề cấp bách trong công tác bảo vệ môi trường Thủ đô Hà Nội" do UBND thành phố Hà Nội phối hợp với Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam diễn ra mới đây, Chủ tịch UBND thành phố Trần Sỹ Thanh nhấn mạnh, Hà Nội là đô thị đặc biệt, có tốc độ đô thị hóa nhanh và mức tăng dân số cơ học cao.

Đồng thời, TP. Hà Nội giữ vai trò trung tâm của vùng Đồng bằng sông Hồng và có tốc độ tăng trưởng kinh tế nằm trong nhóm cao nhất cả nước. Với những đặc điểm đó, Hà Nội đang phải đối mặt với nhiều vấn đề môi trường như ô nhiễm không khí, quá tải trong xử lý chất thải rắn và nước thải...

Chính vì thế, những năm qua, công tác bảo vệ môi trường Thủ đô luôn là vấn đề trọng tâm, nhận được sự quan tâm của Trung ương và chính quyền thành phố. Đặc biệt, trong quá trình triển khai Luật Thủ đô sửa đổi năm 2024 và các quy hoạch phát triển đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, Hà Nội đã đề ra một số nhiệm vụ quan trọng, cấp bách trong giai đoạn 2025 - 2030.

Cụ thể, TP. Hà Nội đang triển khai nhiều hoạt động nhằm cải thiện chất lượng không khí như thực hiện các giải pháp hạn chế phương tiện cá nhân, tăng cường phát triển hệ thống vận tải hành khách công cộng, thúc đẩy chuyển đổi sang giao thông xanh, giám sát vệ sinh môi trường tại các công trình xây dựng. Bên cạnh đó, Hà Nội cũng đang thí điểm hiện đại hóa công tác thu gom rác thải và triển khai phân loại rác tại nguồn tại 5 quận nội thành.

Tuy nhiên, theo TS Hoàng Dương Tùng, tốc độ diễn tiến của ô nhiễm không khí hiện nay đang vượt xa năng lực ứng phó của Thành phố. Ông Tùng cảnh báo: "Nếu không có những giải pháp mạnh mẽ, đồng bộ và quyết liệt, Thủ đô sẽ đối diện với nguy cơ khủng hoảng môi trường và y tế nghiêm trọng. Hà Nội cần xác định đây là vấn đề cấp bách, đòi hỏi sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị và toàn thể người dân để bảo vệ chất lượng sống và phát triển bền vững cho tương lai".

Nhiều nhà khoa học đã đề xuất các giải pháp trọng tâm nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ và xử lý môi trường cho Hà Nội theo hướng bền vững. Trong đó, kiểm soát khí thải từ phương tiện giao thông được xác định là ưu tiên hàng đầu, bởi đây là nguồn phát sinh tới 70% bụi mịn tại khu vực nội đô.

Để thực hiện mục tiêu này, Hà Nội cần đẩy nhanh lộ trình loại bỏ xe máy cũ nát và phương tiện không đạt tiêu chuẩn khí thải đồng thời xây dựng cơ chế thu hồi và hỗ trợ chuyển đổi sang phương tiện xanh như xe điện. Cùng với đó, việc phát triển mạnh mẽ hệ thống giao thông công cộng, bao gồm xe buýt sử dụng nhiên liệu sạch, đường sắt đô thị và tăng cường kết nối liên thông giữa các loại hình là giải pháp then chốt để người dân có thể "bỏ xe máy, đi xe buýt".

PGS.TS. Bùi Thị An, Viện trưởng Viện Tài nguyên Môi trường và Phát triển cộng đồng, cho rằng giao thông hiện đang là nguồn phát thải bụi và NOx lớn nhất tại Hà Nội. Tuy nhiên, chỉ khi hệ thống phương tiện công cộng thực sự thuận tiện, người dân mới có thể từ bỏ xe cá nhân. Việc đầu tư vào xe điện, xe buýt sạch và kết nối với hệ thống metro sẽ là yếu tố then chốt.

Một số giải pháp khác được đề xuất là thí điểm khu vực phát thải thấp (LEZ) và áp dụng thu phí phương tiện cơ giới cá nhân khi vào nội đô, đồng thời kết hợp với quy hoạch lại đô thị theo hướng phát triển bền vững và giảm áp lực hạ tầng.

Bên cạnh lĩnh vực giao thông, giới chuyên gia cũng nhấn mạnh đến việc cần kiểm soát chặt chẽ nguồn thải từ công nghiệp và làng nghề. Theo đó, Thành phố cần tiến hành rà soát toàn bộ cơ sở sản xuất nằm trong khu dân cư, buộc di dời hoặc chuyển đổi công nghệ sạch.

Đồng thời, triển khai hệ thống quan trắc khí thải tự động tại các khu công nghiệp, kết nối dữ liệu về cơ quan quản lý để giám sát liên tục 24/7 và xử lý nghiêm vi phạm. Thành phố cũng cần hỗ trợ chuyển đổi năng lượng tại các làng nghề, khuyến khích thay thế nhiên liệu hóa thạch bằng điện, năng lượng tái tạo hoặc công nghệ đốt tuần hoàn nhằm giảm phát thải và tăng hiệu quả năng lượng.

Trong công tác bảo vệ môi trường trong lĩnh vực xây dựng, các chuyên gia kiến nghị cần ban hành chế tài cụ thể, tăng cường kiểm tra đột xuất và xử lý nghiêm các công trình không bảo đảm yêu cầu về che chắn, phun nước chống bụi trong quá trình thi công. Đối với tình trạng đốt rác thải, rơm rạ ngoài trời, TP. Hà Nội cần áp dụng các chế tài mạnh hơn, đồng thời đẩy mạnh công tác tuyên truyền và hướng dẫn để giúp người dân, đặc biệt là nông dân, thay đổi thói quen canh tác...

Môi trường trong lành là nền tảng cho phát triển bền vững

Theo các chuyên gia, để "giải cứu" môi trường, không khí, bảo vệ môi trường bền vững, bên cạnh việc triển khai đồng bộ các giải pháp, một trong những quan điểm cần được thay đổi ngay lập tức là việc xem bảo vệ môi trường như một rào cản đối với tăng trưởng kinh tế. Ngược lại, các chuyên gia khẳng định rằng môi trường trong lành chính là nền tảng cho phát triển bền vững.

TS. Trịnh Thị Thanh, chuyên gia về phát triển đô thị bền vững cho rằng, để bảo vệ môi trường, Hà Nội hoàn toàn có thể học hỏi các mô hình quy hoạch đô thị xanh, thông minh như của Singapore hoặc Kitakyushu (Nhật Bản). Phát triển kinh tế – hạ tầng giao thông phải được thiết kế để song hành với không gian sinh thái, hệ thống cây xanh, và kiểm soát chất lượng không khí một cách chủ động.

Trong số các quốc gia từng phải đối mặt với ô nhiễm không khí trầm trọng, Bắc Kinh (Trung Quốc) là ví dụ điển hình cho nỗ lực và thành công. Trong hơn 20 năm qua, thành phố này đã có những biện pháp rất mạnh mẽ như hạn chế đốt than, kiểm soát khí thải giao thông và công nghiệp, áp dụng chính sách biển số xe theo ngày chẵn – lẻ, hỗ trợ xe điện, nâng cấp hạ tầng giao thông công cộng, và đặc biệt là đóng cửa các nhà máy gây ô nhiễm hoặc chuyển đổi công nghệ. Nhờ các chính sách quyết liệt đó, trong giai đoạn 2013–2017, nồng độ PM2.5 tại Bắc Kinh đã giảm 65,9%, PM10 giảm 50%, NO₂ giảm 57,1% và SO₂ giảm 88,7%.

Ngoài ra, thành phố còn triển khai các dự án trồng cây xanh ở ngoại vi để tạo lá phổi xanh, tăng ngân sách môi trường từ 434 triệu USD lên 2,6 tỉ USD mỗi năm nhằm phục vụ các hoạt động kiểm soát ô nhiễm.

Tương tự, Thủ đô New Delhi (Ấn Độ) cũng từng là một trong những thành phố ô nhiễm nhất thế giới. Để hạn chế nguồn gây ô nhiễm chất lượng không khí, thành phố New Delhi đã triển khai một số giải pháp sáng tạo trong việc khắc phục ô nhiễm không khí, như Chương trình Odd-Even (chia số chẵn - lẻ) yêu cầu các xe ôtô chỉ được phép lưu thông vào những ngày có số đăng ký chẵn hoặc lẻ, tùy thuộc vào ngày trong tuần.

Mục đích của chương trình này là giảm ùn tắc giao thông và hạn chế lượng khí thải từ phương tiện cá nhân, nhất là trong những ngày chất lượng không khí xấu; trồng cây xanh dọc các tuyến đường lớn và khu vực đô thị, nhằm làm sạch không khí và hấp thụ các chất ô nhiễm.

Ngoài ra, thành phố này còn xây dựng các "Tháp khói bụi" ở các khu vực ô nhiễm nghiêm trọng tại trung tâm Delhi. Các tháp này sử dụng công nghệ lọc không khí tiên tiến để hấp thụ và lọc bụi mịn PM2.5 và các chất ô nhiễm khác trong không khí. Nhờ đó, chất lượng không khí tại trung tâm Delhi đã được cải thiện đáng kể.

Tại Đông Nam Á, Singapore khắc phục ô nhiễm không khí, nước và chất thải bằng mô hình quản lý môi trường toàn diện với các biện pháp chủ động và tiên tiến, như Triển khai hệ thống phân loại và thu gom chất thải, Chương trình "Zero Waste Masterplan" (Kế hoạch không có chất thải)... Ngoài ra, Singapore còn áp dụng hệ thống kiểm tra khí thải phương tiện giao thông rất nghiêm ngặt và khuyến khích việc sử dụng phương tiện giao thông công cộng...

Còn tại Nhật Bản, thành phố Kitakyushu từng bị ô nhiễm trầm trọng do sự phát triển kinh tế làm gia tăng việc sử dụng và sản xuất nhiên liệu (chủ yếu là than đá), do việc xả thải nước thải chưa qua xử lý của các nhà máy xung quanh... Hậu quả là nước biển trong vịnh bị ô nhiễm tới mức không còn sinh vật sống và khu vực này được gọi là "Biển chết".

Trước thực trạng này, thành phố Kitakyushu đã sử dụng "phương pháp Kitakyushu", phương pháp phối hợp giữa Chính phủ và doanh nghiệp để khắc phục ô nhiễm, đồng thời là nền tảng cho con đường tích hợp của phát triển kinh tế và môi trường.

Các biện pháp kiểm soát ô nhiễm do các doanh nghiệp thực hiện không chỉ dừng lại ở việc xử lý khí thải trước khi thoát ra khỏi ống khói (biện pháp "xử lý cuối đường ống"), mà còn tập trung cải tiến quy trình sản xuất bằng cách áp dụng công nghệ sản xuất ít ô nhiễm hơn (công nghệ sản xuất sạch hơn). Công nghệ này không chỉ giúp cải thiện môi trường mà còn mang lại lợi ích kinh tế bằng cách nâng cao năng suất.

Nhờ áp dụng nhiều biện pháp, chất lượng không khí tại thành phố này đã thay đổi. Kitakyushu đã nhận được nhiều giải thưởng từ các cơ quan liên quan của Liên Hợp Quốc, là thành phố đầu tiên ở châu Á được Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế công nhận là "Thành phố tương lai về môi trường" vào năm 2011. Đồng thời, Kitakyushu đã hỗ trợ kỹ thuật và biện pháp bảo vệ môi trường cho nhiều quốc gia đang phát triển, đặc biệt là các nước Đông Nam Á.

GS.TS Kiwao Kadokami, khoa Kỹ thuật hóa học và môi trường, Trường Đại học Kitakyushu (Nhật Bản) nhận định, từ kinh nghiệm của thành phố Kitakyushu cho thấy, sự hợp tác giữa người dân, doanh nghiệp, chính quyền và nhà khoa học là chìa khóa để giải quyết các vấn đề môi trường. Việc kiểm soát ô nhiễm thông qua đổi mới công nghệ có thể song hành với phát triển kinh tế. Bên cạnh đó, để phát triển bền vững, điều quan trọng là truyền lại kinh nghiệm, công nghệ và tri thức đã đạt được cho các thế hệ tiếp theo.

TS. Vũ Minh Đức, chuyên gia lĩnh vực môi trường đánh giá, các thành phố thành công đều sở hữu chiến lược hành động nhất quán, đầu tư dài hạn và đặc biệt là sự phối hợp nhịp nhàng giữa Nhà nước và người dân. Minh bạch dữ liệu, công nghệ hiện đại, và thể chế đủ mạnh là điều kiện tiên quyết để kiểm soát ô nhiễm không khí.

Những hành động mà TP. Hà Nội triển khai, từ cải cách chính sách, phát triển hạ tầng giao thông công cộng, kiểm soát khí thải, di dời nhà máy, làng nghề ô nhiễm cho tới nâng cao nhận thức người dân là những bước đi cần thiết. Tuy nhiên, để mang lại hiệu quả thực sự, các giải pháp này cần được tích hợp vào một chiến lược dài hạn, có mục tiêu rõ ràng, lộ trình cụ thể và nguồn lực bảo đảm đi kèm.

Kinh nghiệm thành công từ các thành phố lớn trên thế giới cho thấy, chìa khóa không nằm ở công nghệ đơn thuần, mà ở sự phối hợp đồng bộ giữa chính quyền, doanh nghiệp, nhà khoa học và người dân; ở sự minh bạch về dữ liệu, tính kỷ luật trong thực thi, và sự bền bỉ trong hành động.

Đã đến lúc Hà Nội cần một "Hiệp ước không khí sạch" - một cam kết chính trị cấp cao, có sự tham gia của toàn hệ thống và toàn xã hội, để từng bước hiện thực hóa mục tiêu: một Thủ đô xanh, sạch, phát triển bền vững và đáng sống. Mỗi hành động hôm nay - dù là quy hoạch đô thị thông minh, đầu tư vào xe buýt điện, hay đơn giản là không đốt rơm rạ - đều là những viên gạch dựng xây tương lai trong lành cho thế hệ mai sau.

Thùy Chi