Nghệ thuật ca trù: Hơi thở xưa vang vọng giữa Thủ đô

Di sản trong lòng Thủ đô

Giữa nhịp sống đô thị hối hả, Hà Nội vẫn có những khoảng lặng đặc biệt, nơi tiếng phách, tiếng đàn đáy và giọng ca ngân nga của ca trù vang lên, như đưa người nghe ngược dòng thời gian về một miền văn hóa xưa cũ.

Ca trù có lối hát phong phú và đa dạng. Bài hát chủ yếu là các tác phẩm thuộc những thể thơ văn tiêu biểu của người Việt nhưng phổ biến nhất vẫn là "hát nói", một thể văn vần có tính cách tự do phóng khoáng, và có tính văn học cao. Lời lẽ, ca từ của Ca trù mang tính ít lời nhiều nghĩa, giàu chất thơ, mang nhiều cảm xúc, sâu lắng. Nội dung có đủ các thể loại từ trữ tình lãng mạn đến sử thi hùng ca, triết lí, giáo huấn…

Ca trù Được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp vào năm 2009, ca trù từ lâu đã gắn liền với Thăng Long – Hà Nội, nơi từng có những giáo phường nổi tiếng, quy tụ nhiều tài danh. Ngày nay, giữa phố xá tấp nập, ca trù vẫn có chỗ đứng riêng, từ các đình làng cổ cho tới những không gian nghệ thuật hiện đại.

Ca trù không chỉ là ký ức quá khứ mà đang trở thành mạch nguồn sống động trong hiện tại. Mỗi tiếng đàn, nhịp phách vang lên giữa phố phường hôm nay là lời nhắc nhở về một di sản quý giá mà cha ông để lại. Giữ hồn ca trù giữa Hà Nội hiện đại không chỉ là trách nhiệm của nghệ nhân hay ngành văn hóa, mà còn là sự chung tay của cả cộng đồng.

Trong dòng chảy hội nhập, khi những giá trị mới liên tục du nhập, việc gìn giữ và trao truyền ca trù cũng chính là cách để chúng ta khẳng định bản sắc, giữ lại hồn cốt văn hóa Việt Nam cho mai sau.

"Cây cao bóng cả" và nỗi niềm gìn giữ

Nghệ nhân Nhân dân Ngô Văn Đảm, 98 tuổi, một trong những tên tuổi gắn bó cả đời với ca trù, xúc động khi chứng kiến sự trở lại của di sản bày tỏ sự xúc động: "Điều mừng nhất là lớp trẻ bắt đầu đến với ca trù đông hơn. Lớp nghệ nhân cao tuổi vì sức khỏe hạn chế nên ít tham gia, nhưng bù lại xuất hiện nhiều gương mặt trẻ, kể cả các cháu mới lớn đã bắt đầu làm quen với ca trù. Đặc biệt, lớp trung niên cũng góp mặt đông đảo. Dù chưa được đào tạo bài bản, họ vẫn lưu giữ được những lối hát, điệu múa cổ truyền từ thế hệ trước, mềm mại và tinh tế.

Dù chưa được đào tạo bài bản, nhưng họ giữ được sự mềm mại, tinh tế trong lối hát cổ truyền. Có thể thấy rõ, người tham gia tại Liên hoan ca trù lần thứ 4 năm 2025 đều tập luyện rất công phu, vì ca trù vốn là loại hình nghệ thuật bác học, là sự kết hợp tinh tế giữa nhạc và thơ. Ngâm dành cho thơ, còn phú thì dùng lối 'vịm' – vắt chữ, để diễn đạt những vần trắc. Cái hay của ca trù là một tiếng đàn phát ra nhưng chứa nhiều âm, gọi là 'đơn âm đa thanh', vừa phong phú, vừa tinh tế. Lời ca cũng giàu tính biểu đạt, giúp chuyển tải cả những từ ngữ khó nhất của tiếng Việt, kể cả tiếng Việt cổ.

Điều đặc biệt là việc truyền dạy ca trù hiện nay không chỉ gói gọn trong gia đình nghệ nhân như xưa, mà đã mở rộng cho nhiều người yêu thích và theo học. Đó là bước tiến lớn, thể hiện tinh thần cởi mở, chia sẻ và gìn giữ di sản trong thời kỳ mới."

Bên cạnh đó, câu chuyện của cô Đào Thị Nương - một trong số hiếm hoi nữ kép đàn ở Bắc Ninh khiến nhiều người xúc động kể: "Mặc dù sinh ra trong gia đình có truyền thống hát ca trù, nhưng tôi bị cha ngăn cản vì định kiến xã hội, mãi đến khi UNESCO công nhận ca trù là di sản, phong trào khôi phục mới rộn ràng trở lại. Tôi khi ấy vừa tiếc, vừa thương, nên lén tự học đàn qua băng đĩa, mạng internet. Có lúc ham học đến nỗi ốm sốt, nhưng vẫn kiên trì tập ngày tập đêm. Giờ tôi trở thành một trong số rất ít nữ kép đàn còn lại ở Bắc Ninh."

Cô Đào Thị Nương chia sẻ thêm: "Ca trù khó, đặc biệt là đàn phải kết hợp ăn ý với ca nương và trống. Nhiều người học rồi bỏ vì không theo nổi. Tôi thì quyết tâm giữ nghề của gia đình, bởi đó là dòng máu ông cha truyền lại. Dù ở quê nhiều người vẫn chưa coi trọng, nhưng đi biểu diễn xa thì được khán giả trân trọng lắm. Đối với tôi, chỉ cần được đàn, được cống hiến là niềm vui, niềm hạnh phúc.Tôi coi ca trù không chỉ là một nghề, mà là sự nghiệp gìn giữ truyền thống. Còn sức khỏe thì tôi còn theo, để không phụ công lao khôi phục của các thế hệ đi trước."

Giữ hồn ca trù giữa nhịp sống hiện đại Hà Nội

Em Đào Phương Linh (12 tuổi), thành viên Câu lạc bộ Ví dặm xứ Nghệ cho biết, em đã theo học ca trù được 2 năm: "Việc học ca trù theo em vừa dễ vừa khó. Điểm dễ là phần múa có nhiều động tác đẹp. Nhưng điểm khó nhất của ca trù là những câu hát cao, cần nhiều kỹ thuật luyến láy. Em luôn cố gắng tập luyện để hát tốt, để góp phần tuyên truyền và giữ gìn ca trù. Em mong muốn các thế hệ trẻ sau này sẽ biết và yêu hơn những làn điệu dân ca, trong đó có ca trù – di sản quý của dân tộc."

Không chỉ người Việt, nhiều khán giả quốc tế cũng tìm thấy sự đồng cảm trong ca trù. Anh Philip Schwab, Potsdam, đến từ Đức cảm nhận về ca trù: "Lần đầu tiên tôi nghe ca trù, tôi thực sự xúc động. Dù đến từ một đất nước rất xa, nhưng ngay lập tức tôi cảm nhận được có điều gì đó đang lay động bên trong mình. Tôi đã chuyển đến Việt Nam được 16 tháng, hiện đang dạy học ở đây, và cách đây không lâu tôi có cơ hội tham dự một sự kiện nhỏ, nơi ca trù được biểu diễn. Khi ấy, tôi cảm thấy đây không chỉ là âm nhạc, mà còn là một câu chuyện.

Dù không hiểu hết từng lời ca, nhưng tôi vẫn cảm nhận được những thăng trầm của cuộc sống, những mối quan hệ, bi kịch, và cả hy vọng ẩn chứa trong đó. Tiếng phách, tiếng đàn đã giúp tôi hiểu hơn về văn hóa, lịch sử và con người Việt Nam. Chính điều này làm tôi thêm gắn bó với nơi mình đang sống, và tôi mong muốn được học hỏi nhiều hơn về văn hóa Việt Nam trong thời gian tới." Sự đồng cảm ấy cho thấy ca trù không chỉ là nghệ thuật truyền thống, mà còn mang thông điệp nhân văn, chạm đến trái tim mỗi người dù cho không cùng ngôn ngữ.

Thách thức và nỗ lực bảo tồn

Dù hồi sinh, ca trù vẫn đối diện không ít khó khăn. Loại hình nghệ thuật vẫn khắt khe, đòi hỏi sự kiên trì và khả năng cảm thụ cao, khiến nhiều người học rồi bỏ, đời sống nghệ nhân còn vất vả, việc biểu diễn nhiều khi không đủ kinh phí duy trì khiến đời sống nghệ nhân chưa thực sự ổn định.

Tuy vậy, sự đồng hành của cộng đồng và cơ quan văn hóa đang tạo thêm sức mạnh cho việc duy trì và bảo tồn cho ca trù. Ca trù Hà Nội đã từng bước ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp, góp phần quan trọng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa ca trù

Hà Nội là nơi hội tụ nhiều câu lạc bộ, giáo phường ca trù hoạt động sôi nổi. Từ những ngôi đình cổ ở Thăng Long xưa đến không gian văn hóa hiện đại, ca trù vẫn tìm thấy chỗ đứng. Tại nhiều câu lạc bộ, liên hoan hay buổi sinh hoạt định kỳ, khán giả đủ mọi lứa tuổi đến thưởng thức. Ở đó, không chỉ có lớp nghệ nhân cao niên truyền dạy mà còn có cả những em nhỏ, những bạn trẻ lần đầu cầm phách, học hát, tập đàn. Đặc biệt, khi lớp trẻ ngày càng quan tâm và dấn thân, ca trù có cơ hội được tái sinh bền vững. Hình ảnh đó cho thấy ca trù đã và đang dần bước ra khỏi bóng tối của lãng quên để sống lại trong đời sống đương đại.

Ca trù, với những nhịp phách ngân nga, lời ca thâm trầm và tiếng đàn đáy réo rắt, chính là linh hồn của một di sản văn hóa ngàn năm. Giữa nhịp sống hiện đại Hà Nội, ca trù không chỉ là ký ức của quá khứ, mà còn là mạch nguồn sống động, được trao truyền và tiếp nối. Giữ hồn ca trù cũng chính là giữ một phần căn cốt văn hóa dân tộc cho hôm nay và mai sau.

Minh Thư