Cần tiếp cận đa ngành, liên vùng với những chính sách đột phá trong bảo vệ môi trường
(Chinhphu.vn) - Theo chuyên gia, ô nhiễm không khí có tính chất liên vùng, liên địa phương nên có thể bị ảnh hưởng bởi các nguồn ô nhiễm ở các tỉnh lân cận khác. Vì vậy, cần có cách tiếp cận đa ngành, liên vùng với những chính sách đột phá, dựa trên chuyển đổi số, cùng với những thế mạnh để giải quyết vấn đề ô nhiễm trong thời gian tới.
Đó là đề xuất của TS. Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam khi trao đổi với phóng viên Chuyên trang Thủ đô Hà Nội về thực trạng, và những giải pháp xử lý các vấn đề cấp bách trong công tác bảo vệ môi trường Thủ đô Hà Nội.
Thủ đô Hà Nội đang phải đối mặt với những thách thức lớn về vấn đề môi trường và ô nhiễm không khí. Theo ông, đâu là nguyên nhân dẫn đến tình trạng này?
TS. Hoàng Dương Tùng: Hà Nội đang phát triển mạnh mẽ nhưng cũng đồng thời phải đối mặt với các vấn đề ô nhiễm môi trường, trong đó nổi cộm là ô nhiễm không khí. Chúng ta đều biết, mỗi người mỗi ngày chỉ uống trung bình 2 lít nước, nhưng đều phải hít thở với trung bình 10.000 lít/ngày. Do đó ô nhiễm không khí gây tổn hại ghê gớm đến sức khỏe con người. Tổ chức Y tế thế giới đã đánh gia ô nhiễm không khí, cụ thể là bụi mịn PM2.5 là nguyên nhân lớn thứ tư gây tử vong sớm cho loài người.
TS. Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới không khí sạch, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam. Ảnh: VGP/Minh Anh
Ô nhiễm không khí là vấn đề "nóng" của Hà Nội với chỉ số nồng độ trung bình PM2.5 cao, gấp 1,5 - 2 lần so với quy chuẩn cho phép trong nhiều ngày trong năm theo số liệu quan trắc. Do đặc điểm khí hậu thời tiết của các tỉnh phía Bắc, vào mùa Đông, từ tháng 10 năm trước đến tháng 3 - 4 năm sau, khi nhiệt độ giảm, gió lặng, ít mưa hạn chế khuyêch tán không khí làm cho nồng độ PM2.5 tăng cao, các tháng mùa hè chất lượng không khí tốt hơn (biểu đồ 1).
Đặc biệt, là mùa đông 2024, sau 6 tháng rất ít mưa, qua báo cáo của Sở Tài nguyên & Môi trường TP. Hà Nội (cũ) và Báo cáo của Bộ Tài nguyên & Môi trường (cũ) cho thấy, chỉ số AQI cao ở mức đỏ, tím thậm chí nâu trong nhiều ngày liên tục.
Biểu đồ 2 cho thấy, số ngày giá trị AQI ở mức "Tốt" trong năm 2023 chỉ chiếm khoảng 15%, số ngày trong năm, trong khi đó số ngày AQI ở mức "Trung bình" chiếm khoảng 50%, số ngày ở mức "Kém" và "Xấu" chiếm tổng tỉ lệ khoảng 34%.
Các chỉ số cho thấy có sự phân bố không đều về mức độ và nguồn ô nhiễm giữa các quận nội thành và các huyện ngoại thành Hà Nội. Một số huyện ngoại thành có chất lượng không khí tốt. Các quận nội thành, đặc biệt là các quận trung tâm, nguồn ô nhiễm chủ yếu đến từ các phương tiện giao thông (TP. Hà Nội có tới 7 triệu xe máy và 800.000 ô tô) và các công trường xây dựng cải tạo đường phố (nhất là vào các tháng cuối năm).
Trong khi đó, các huyện ngoại thành lại đối mặt với các nguồn ô nhiễm khác như đốt rác. Các làng nghề tái chế phế liệu xả thải ô nhiễm ra môi trường rất nhiều. Việc đốt rơm rạ và phụ phẩm nông nghiệp sau thu hoạch cũng là vấn nạn ô nhiễm. Các trang trại chăn nuôi cũng là nguồn phát thải acmonia (NH3) gây phát sinh PM2.5 thứ cấp.
Cũng cần phải nhấn mạnh thêm rằng, ô nhiễm không khí có tính chất liên vùng, liên địa phương, do đó, Hà Nội cũng bị ảnh hưởng bởi các nguồn ô nhiễm ở các tỉnh lân cận khác.
Như vậy, có thể xếp thứ tự nguyên nhân như sau: Giao thông, xây dựng, công nghiệp, đốt rơm rạ đốt rác, trang trại chăn nuôi. Ngoài ra còn là các nguồn từ các tỉnh lân cận Hà Nội.
Trong thời gian tới, sức ép đối với môi trường Hà Nội là rất lớn do dân số tăng và phát triển kinh tế xã hội, phát triển đô thị, hạ tầng giao thông sẽ làm tăng lượng thải. Thêm nữa, 23 khu công nghiệp được phê duyệt; phát triển nông nghiệp, chăn nuôi cũng sẽ tạo ra nguồn thải nhất định. Ngoài ra, là các nguồn thải mới, các chất ô nhiễm mới như VOC…
Trước thực trạng trên, TP. Hà Nội cần có những giải pháp gì để giải quyết ô nhiễm môi trường và ô nhiễm không khí, thưa ông?
TS. Hoàng Dương Tùng: Theo tôi, TP. Hà Nội nên có chỉ tiêu về quản lý ô nhiễm môi trường trong kế hoạch phát triển 5 năm của mình, từ đó đặt các mục tiêu hàng năm, coi đó là một trong những tiêu chí đánh giá cán bộ và người đứng đầu.
Đối với môi trường không khí, nên có những giải pháp cụ thể, đưa ra tiến độ đối với từng giải pháp, làm rõ vấn đề cụ thể và trách nhiệm của từng sở ngành, địa phương. Nói cách khác, nên giao chỉ số đánh giá hiệu quả công việc (KPI) cho các sở ngành, địa phương để toàn hệ thống có sự nhất quán cao khi thực hiện.
Bên cạnh đó, cần chú ý sau khi hoàn thành sắp xếp bộ máy và chuyển đổi mô hình quản lý từ chính quyền 3 cấp sang chính quyền 2 cấp, vai trò của các cán bộ cấp xã/phường rất quan trọng.
Do đặc điểm khí hậu thời tiết của các tỉnh phía Bắc, các tháng mùa hè chất lượng không khí tốt hơn (biểu đồ 1)
Cần phải có cách tiếp cận đa ngành, liên vùng với những chính sách đột phá dựa trên chuyển đổi số cùng với những thế mạnh của Hà Nội thì mới có thể giải quyết được vấn đề ô nhiễm trong những năm sắp tới.
Ở đây cách tiếp cận đa ngành, tức là không chỉ cơ quan chuyên ngành là Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội phải chịu trách nhiệm, mà còn của các sở khác như Sở Xây dựng, Sở Tài chính, Sở Công Thương, …
Bên cạnh đó, cũng cần nhìn nhận rõ trách nhiệm của các tỉnh lân cận Hà Nội, và nhìn nhận ở quy mô lớn rõ ràng hơn, cụ thể hơn ở mức liên kết trong vùng Thủ đô. Mỗi tỉnh nên có chỉ tiêu và trách nhiệm cụ thể, rõ ràng đối với các nguồn ô nhiễm của mình.
Đối với các giải pháp cụ thể, chúng ta cũng cần chuyển đổi số mạnh mẽ với việc xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu các cơ sở sản xuất - nguồn phát thải; đầu tư cho các trạm quan trắc không khí xung quanh, lắp đặt các trạm cảm biến để phát hiện các điểm nóng; đầu tư tài chính mạnh mẽ cho các giải pháp như giao thông xanh đẩy nhanh tiến độ điện hóa các phương tiên giao thông công cộng và cá nhân; lắp đặt camera và cảm biến tại các công trường xây dựng; kiểm kê khí thải; hỗ trợ cơ sở sản xuất chuyển sang nhiên liệu sạch, hạn chế đốt rơm rạ, cấm đốt rác…
Ngoài ra, Hà Nội cũng cần có chính sách đặc biệt, đi trước để huy động sự tham gia của các nhà khoa học đang công tác tại các trường đại học, viện nghiên cứu trên địa bàn Hà Nội.
Biểu đồ 2 cho thấy, số ngày giá trị AQI ở mức "Tốt" trong năm 2023 chỉ chiếm khoảng 15%, số ngày trong năm
Tôi cũng đánh giá cao sự chuẩn bị về giải pháp quản lý ô nhiễm môi trường của TP. Hà Nội khi tổ chức tham vấn ý kiến các nhà quản lý trên thế giới, các chuyên gia và nhà khoa học.
Đồng thời, giải quyết ô nhiễm không khí theo lộ trình, đòi hỏi các biện pháp trên phải tiến hành một cách quyết liệt, đồng bộ và kiên trì và phải được đánh giá hàng năm để đo lường được tác động của các chính sách giải pháp nhằm đánh giá điều chỉnh bổ sung các biện pháp để đạt được các mục tiêu đặt ra trong công tác bảo vệ môi trường.
Theo ông, Hà Nội nên học hỏi kinh nghiệm, tham khảo mô hình khắc phục ô nhiễm môi trường của nước nào để có thể giải quyết triệt để những vấn đề về môi trường?
TS. Hoàng Dương Tùng: Câu chuyện quản lý và giảm thiểu ô nhiễm của Bắc Kinh (Trung Quốc) là mô hình chúng ta nên học hỏi. Thành phố này đã đầu tư hơn 100 tỉ USD trong vòng 10 năm để thực hiện đồng bộ các giải pháp giảm thiểu ô nhiễm môi trường, gồm: Hỗ trợ cho các nhà máy cơ sở sản xuất gây nhiễm khi đóng cửa hoặc chuyển đổi nhiên liệu; hỗ trợ chuyển đổi 100% xe buýt chạy nhiên liệu sang xe buýt chạy điện trong thời gian ngắn; xây dựng giao thông công cộng; hạn chế xe ô tô chạy xăng dầu qua quota hàng năm, hỗ trợ chuyển đổi sang xe ô tô xe máy chạy điện, dùng nhiên liệu sạch thay thế than củi để sưởi ấm trong nhà vào mùa đông…
Bên cạnh đó, Bắc Kinh cũng đầu tư hệ thống quan trắc không khí xung quanh, xây dựng và vận hành hệ thống quan trắc chất lượng không khí với 40 trạm quan trắc tự động truyền thống và hơn 1000 trạm cảm biến, nhằm theo dõi và dự báo chất lượng không khí, phát hiện kịp thời các điểm nóng.
Ngoài ra, Bắc Kinh cũng đã từng áp dụng mức phạt các cơ sở gây ô nhiễm theo hành vi nhưng không đủ sức răn đe do mức phạt rẻ hơn nhiều lần chi phí đầu tư cho hệ thống xử lý, nên đã chuyển sang hình phạt tăng lũy tiến theo ngày. Nghĩa là càng để lâu, càng xử lý chậm, mức phạt càng nặng. Mức phạt này đã chứng tỏ hiệu quả cao, mang tính răn đe cao.
Với quyết tâm chính trị cao cùng với tập trung đầu tư tài chính cho các biện pháp giảm thiểu ô nhiễm không khí theo phương chẩm "no money - no clean air" (không tiền - không có không khí sạch), Bắc Kinh từng là một trong những đô thị ô nhiễm bậc nhất trên thế giới khi chỉ số nồng độ các loại hạt trong không khí PM 2.5 có lúc chạm ngưỡng 160 mcg/m3. Tuy nhiên, nay Bắc Kinh đã có thể "thở phào" khi đã đạt được những bước tiến lớn trong việc cải thiện không khí sạch cho người dân. Điển hình, năm 2023, nồng độ trung bình hằng năm của các hạt bụi mịn trong không khí (PM 2.5) ở Bắc Kinh được ghi nhận ở mức 32 mcg/m3, đồng nghĩa với việc thành phố này nay đã đạt được tiêu chuẩn chất lượng không khí quốc gia trong 3 năm liên tiếp, sau các chỉ số 33mcg/m3 vào năm 2021 và 30mcg/m3 vào năm 2022.
Xin trân trọng cảm ơn ông!
Vấn đề hợp tác liên vùng rất quan trọng trong bảo vệ môi trường
Thủ đô Bắc Kinh của Trung Quốc cũng đã từng trong tình trạng ô nhiễm không khí nặng nề. Khi tổ chức Thế vận hội mùa hè năm 2008, Bắc Kinh đã đưa ra biện pháp mang tính chất thử nghiệm và khoa học như: Đóng cửa vận hành hàng trăm nhà máy quanh Bắc Kinh, đóng cửa nhiều phương tiện giao thông, điều này cũng nhằm thử nghiệm tầm quan trọng cấp vùng trong giảm ô nhiễm môi trường không khí.
Họ chống ô nhiễm không chỉ trong khu vực Bắc Kinh mà phải có sự hợp tác của các vùng lân cận. Để làm được điều này, họ phải mất vài năm để có sự đồng thuận và kết quả ô nhiễm không khí giảm hơn 50%, mặc dù vẫn có ngày nồng độ bụi PM 2.5 ở mức trên 100.
Để giải quyết ô nhiễm không khí một trong những giải pháp quan trọng được Bắc Kinh đưa ra đó là hợp tác liên vùng. Cùng với đầu tư mạng lưới quan trắc tập trung vào các chất gây ô nhiễm, từ đó phân tích nguồn thải để biết chính sách đưa ra có phù hợp không.
Ngoài ra, dựa trên các bằng chứng khoa học, cứ một vài năm, Bắc Kinh lại xem nguồn gây ô nhiễm trong các ngành giao thông, công nghiệp, xây dựng, nông nghiệp… khác như thế nào để từ đó có giải pháp quản lý.
Đặc biệt, Bắc Kinh đã sử dụng công cụ tài chính và chế tài rất mạnh mẽ trong quản lý và kiểm soát nguồn phát thải gây ô nhiễm không khí.
Để cải thiện môi trường, Bắc Kinh nhận thấy rằng, vấn đề hợp tác liên vùng rất quan trọng. Cho đến nay, nồng độ PM 2.5 của Bắc Kinh đã tốt hơn nhiều mức an toàn theo khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới, tuy nhiên chính quyền Bắc Kinh vẫn không ngừng nỗ lực để tiếp tục quản lý, kiểm soát và xử lý ô nhiễm không khí để bảo vệ môi trường và không ngừng cải thiện không khí.
TS. Zbigniew Klimont
Trưởng nhóm nghiên cứu về Quản lý ô nhiễm, Chương trình Năng lượng khí hậu và môi trường, Tổ chức IIASA - Viện Phân tích hệ thống ứng dụng Quốc tế.
Minh Anh - Thùy Chi (thực hiện)
