Nghệ nhân - ‘sợi dây’ níu giữ các yếu tố văn hóa dân gian truyền thống

Nghệ nhân - người thực hành và truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ sau

Di sản văn hóa phi vật thể góp phần tạo nguồn lực thúc đẩy phát triển ngành du lịch, đem đến lợi ích kinh tế và quảng bá hình ảnh của địa phương, đất nước trong quá trình hội nhập và phát triển. Đồng thời, di sản văn hóa phi vật thể là nơi lưu giữ những nét văn hóa truyền thống độc đáo, đặc sắc của thế hệ trước, tạo tiền để để các thế hệ sau lưu giữ, tái tạo và phát triển.

Hà Nội hiện có 1.793 di sản văn hoá phi vật thể các loại, là nơi tập trung nhiều di sản văn hoá phi vật thể nhất của cả nước, bao gồm nhiều loại hình khác nhau, từ tri thức dân gian, tập quán xã hội cho đến các loại hình diễn xướng dân gian…

Trong đó, nghệ nhân là một trong những nhân vật quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Với vai trò của mình, nghệ nhân không chỉ tạo ra các tác phẩm nghệ thuật đẹp mắt mà còn góp phần quan trọng trong việc duy trì và phát triển những giá trị văn hóa của dân tộc.

Thành phố cũng có 18 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân Dân, 113 người được tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú.

GS.TS. Lê Hồng Lý, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam cho biết, Nghệ nhân dân gian là danh hiệu cao quý do Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam trao cho những người có thành tích đóng góp trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể, giữ vai trò quan trọng trong sáng tạo, sở hữu, bảo tồn và truyền dạy các giá trị văn hóa dân gian ở nhiều lĩnh vực khác nhau, như dân ca Ví Giặm, Đờn ca Tài tử, Cải lương, hát Ca trù, hát Chầu văn, hát Chèo tàu, hát Dân ca, hát Đúm, hát Then, hát Trống quân…

Đây là danh hiệu nhằm tôn vinh tài năng sáng tạo, công lao giữ gìn, thực hành truyền dạy giá trị, kĩ năng, bí quyết của văn hóa - văn nghệ dân gian các tộc người Việt Nam.

Hiện nay, cùng với quá trình giao lưu, hội nhập quốc tế, các yếu tố văn hóa như nghệ thuật diễn xướng dân gian, ẩm thực, trang phục truyền thống, nghi lễ, phong tục tập quán… của người dân Việt Nam nói chung và người dân Hà Nội nói riêng có xu hướng biến đổi, văn hóa dân gian bị mờ nhạt, mất bản sắc, thậm chí không còn lưu giữ được.

Ðứng trước những nguy cơ, thách thức nêu trên, những nghệ nhân sẽ là "sợi dây" níu giữ các yếu tố văn hóa dân gian truyền thống mang nét đặc trưng, đặc sắc riêng của người Việt Nam; nghệ nhân còn là người kế tục các di sản do người đời trước để lại; là kho tư liệu đồ sộ, "cơ sở dữ liệu" văn hóa phi vật thể nhằm phản ánh, thực hành và truyền dạy các giá trị văn hóa cho thế hệ sau.

Vì vậy, việc nhìn nhận đúng vai trò của nghệ nhân trong bảo vệ, phát huy các giá trị di sản văn hóa phi vật thể càng có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển bền vững của di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng.

Nghệ nhân góp phần gìn giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể

GS.TS. Lê Hồng Lý và ThS. Man Khánh Quỳnh, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam nêu ý kiến nghệ nhân dân gian có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Đó là, vai trò giáo dục, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể đang nắm giữ của nghệ nhân dân gian và vai trò gìn giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể.

Ở vai trò giáo dục, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể, nghệ nhân dân gian là người có kinh nghiệm, trở thành "trụ cột" về bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống. Với kinh nghiệm sống và những tri thức dân gian đang nắm giữ, cùng với cộng đồng, nghệ nhân tham gia vào công việc dạy dỗ, hướng dẫn cho thế hệ trẻ lòng tự hào và trách nhiệm về bản sắc văn hóa riêng có của dân tộc.

Điều này giúp cho thế hệ trẻ có được nhận thức đúng đắn và trân trọng về loại hình di sản văn hóa phi vật thể đang học tập, nắm giữ. Nghệ nhân dân gian nắm giữ "bí quyết" về việc thực hành loại hình di sản văn hóa phi vật thể nên được cộng đồng tin tưởng. Với tri thức, kĩ năng đang nắm giữ, họ miệt mài cống hiến, sáng tạo và truyền dạy những làn điệu dân ca, dân vũ, nghề thủ công truyền thống… cho thế hệ trẻ bằng hình thức truyền khẩu theo kiểu "mưa dầm thấm lâu".

Với vai trò giáo dục, truyền dạy, nghệ nhân dân gian chuyển tải cho người học có được những kiến thức, kĩ năng về các loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống không bị mất đi và tiếp tục được truyền qua các thế hệ. Thế hệ trẻ học hỏi từ nghệ nhân giàu kinh nghiệm về kĩ thuật, quy trình và vật liệu… được sử dụng để tạo ra các loại hình nghệ thuật dân gian truyền thống.

Còn ở vai trò gìn giữ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể, nghệ nhân dân gian là người nắm giữ vốn tri thức dân gian, có năng lực thực hành, sáng tạo, truyền dạy các di sản văn hóa của cộng đồng; là người hiểu biết sâu sắc một hay nhiều lĩnh vực thuộc văn hóa dân gian (ca trù, chầu văn, múa bài bông, hát cửa đình…). Họ là những người cao tuổi, được cộng đồng tôn trọng là người có uy tín, tích lũy nhiều kinh nghiệm, am hiểu về những lĩnh vực văn hóa mà họ đang nắm giữ, thực hành và truyền dạy.

Trong những năm qua, nhờ sự đóng góp, chung sức của những người nghệ nhân dân gian, chính quyền tại các địa phương trong cả nước đã có những chương trình, kế hoạch, hoạt động cụ thể trong việc phục dựng, tái hiện, khai thác, phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của từng dân tộc.

Ngay tại Hà Nội, nhờ sự đam mê, kiên trì của các nghệ nhân dân gian, một số loại hình nghệ thuật trình diễn tưởng chừng như đã bị lãng quên thì nay đã được nhà nước và cộng đồng địa phương nhìn nhận, ghi danh như múa Ải Lao, múa Bài bông, hát múa cửa đình…

Ngoài ra, nghệ nhân không chỉ đóng vai trò trong việc bảo tồn mà còn trong việc phát huy di sản văn hóa phi vật thể để trở thành một lợi thế du lịch của mỗi quốc gia. Nghệ nhân có khả năng tái hiện và tái tạo những giá trị truyền thống, từ đó giúp thực hiện việc bảo vệ, bảo tồn di sản văn hóa của một cộng đồng. Vì vậy, sự hiện diện và công việc của nghệ nhân là cực kỳ quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, đặc biệt trong sự phát triển du lịch.

Do vậy, nghệ nhân dân gian đóng vai trò quan trọng trong việc phát huy di sản văn hóa phi vật thể trở thành nguồn lực phát triển kinh tế, xã hội. Nghệ nhân dân gian có thể sử dụng tri thức, kĩ năng của mình để tạo ra các sản phẩm du lịch như trình diễn văn nghệ dân gian (hát, múa…), điêu khắc, chạm khắc, nặn tò he và các sản phẩm khác liên quan đến di sản văn hóa phi vật thể. Điều này không chỉ giúp các địa điểm du lịch trở nên đặc sắc và ấn tượng hơn, mà còn giúp du khách có thể hiểu rõ hơn về nét văn hóa của địa phương, khu vực hay quốc gia đang đến du lịch.

Nhằm nâng cao vai trò của nghệ nhân dân gian trong việc bảo vệ và phát huy các giá trị di sản văn hóa phi vật thể, GS.TS. Lê Hồng Lý và ThS. Man Khánh Quỳnh cho răng TP. Hà Nội cần tiếp tục hoàn thiện chính sách đối với nghệ nhân thực hành di sản văn hóa phi vật thể được quy định trong Luật Di sản văn hóa, Luật Thi đua, Khen thưởng, các luật liên quan và hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật; tạo điều kiện thuận lợi cho nghệ nhân dân gian có môi trường thực hành và truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể đang nắm giữ.

Ngoài ra, tăng cường tổ chức các chương trình hỗ trợ và quảng bá về nghệ thuật và di sản văn hóa. Việc khuyến khích sáng tạo và đầu tư vào các chương trình hỗ trợ và quảng bá là những cách hiệu quả để tăng cường sự phát triển của nghệ thuật và di sản văn hóa. Đây cũng là một trong những cách quan trọng để nghệ nhân có động lực, tinh thần tham gia vào quá trình bảo vệ và phát triển giá trị di sản văn hóa.

Gia Huy