Nhận biết và sơ cứu ngộ độc thực phẩm: Những nguyên tắc quan trọng ai cũng phải biết

Ngộ độc thực phẩm là tình trạng xảy ra khi con người ăn hoặc uống phải thực phẩm bị nhiễm vi khuẩn, virus, ký sinh trùng, hóa chất độc hại hoặc độc tố tự nhiên. Biểu hiện ngộ độc có thể xuất hiện chỉ sau vài phút, vài giờ, nhưng cũng có trường hợp 1–2 ngày sau khi ăn, khiến việc nhận diện nguyên nhân trở nên khó khăn. 

Dù nguyên nhân là gì, ngộ độc thực phẩm luôn tiềm ẩn nguy cơ gây biến chứng nguy hiểm, đặc biệt ở trẻ nhỏ, người già, phụ nữ mang thai và người có bệnh nền. Vì vậy, nắm vững các bước sơ cứu ban đầu là điều vô cùng quan trọng để giảm thiểu rủi ro và bảo vệ tính mạng người bệnh.

Dưới đây là các nguyên tắc cần ghi nhớ khi sơ cứu người bị ngộ độc thực phẩm, cùng những biện pháp phòng tránh giúp bảo vệ bản thân và gia đình.

1. Kích thích nôn – bước đầu tiên giúp tống độc tố ra ngoài

Ngay khi nghi ngờ ăn phải thực phẩm nhiễm độc hoặc khi các triệu chứng đầu tiên xuất hiện (buồn nôn, đau bụng, chóng mặt, tiêu chảy…), việc ưu tiên hàng đầu cần thực hiện là kích thích nôn để loại bỏ thức ăn gây ngộ độc.

Nếu người bệnh còn tỉnh táo, có thể: Cho uống một cốc nước muối pha loãng (nồng độ khoảng 0,9%); Sau đó dùng ngón tay sạch đưa nhẹ vào cuống lưỡi để kích thích phản xạ nôn; Khuyến khích người bệnh cố gắng nôn ra càng nhiều càng tốt.

Lưu ý tư thế khi nôn:

Nếu người bệnh nằm, phải cho họ nằm nghiêng và kê cao đầu để tránh chất nôn tràn vào khí quản, gây sặc hoặc ngạt thở. Đây là nguyên tắc sống còn, đặc biệt với trẻ nhỏ hoặc người già.

Không kích thích nôn trong các trường hợp sau: Người bệnh đã hôn mê, lơ mơ, mất ý thức; Người vừa ăn phải chất ăn mòn như axit mạnh, thuốc trừ sâu, xăng dầu; Trẻ em còn quá nhỏ, không thể phối hợp động tác; Gây nôn không đúng cách có thể khiến chất độc trào vào phổi, gây biến chứng hô hấp nặng.

Ngoài ra, để phục vụ chẩn đoán, cần lưu giữ phần thức ăn nghi gây ngộ độc hoặc mẫu chất nôn của bệnh nhân. Đây là bằng chứng quan trọng giúp bác sĩ xác định tác nhân gây độc và có biện pháp giải độc phù hợp.

2. Bù nước và điện giải kịp thời – chìa khóa hạn chế suy kiệt

Trong ngộ độc thực phẩm, người bệnh thường nôn ói và tiêu chảy liên tục, khiến cơ thể nhanh chóng mất nước và chất điện giải như natri, kali, clo… Đây là tình trạng rất nguy hiểm, có thể dẫn đến suy kiệt, sốc, thậm chí tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người cao tuổi.

Vì vậy, sau khi đã loại bỏ bớt độc tố qua đường tiêu hóa, việc tiếp theo phải làm là bù nước và điện giải càng sớm càng tốt.

Cách bù nước đúng: Dùng oresol pha đúng hướng dẫn trên bao bì; Không pha quá đặc (gây rối loạn điện giải); Không pha quá loãng (giảm hiệu quả hấp thu); Cho người bệnh uống từng ngụm nhỏ, uống liên tục sau mỗi lần nôn hoặc tiêu chảy.

Nếu chưa có oresol, có thể tạm thời dùng: Nước muối đường pha đúng tỷ lệ (ORS tự pha); Nước lọc, nước chín để nguội; Nước gạo rang loãng.

Tuy nhiên, cần lưu ý đây chỉ là giải pháp tạm thời. Oresol thương mại có tỷ lệ các chất điện giải và glucose chuẩn, giúp cơ thể hấp thu nhanh và hiệu quả hơn, vì vậy nên tìm mua ngay khi có thể.

3. Giúp bệnh nhân nghỉ ngơi – theo dõi sát dấu hiệu bất thường

Sau khi gây nôn và bù nước, người bệnh cần được đưa đến nơi thoáng khí, sạch sẽ, yên tĩnh để nghỉ ngơi.

Điều cần làm: Cho người bệnh nằm ngửa, đầu thấp; Nếu có biểu hiện khó thở: dùng tay sạch kéo nhẹ lưỡi người bệnh ra ngoài để tránh tụt lưỡi gây tắc đường thở; Ngưng ngay việc ăn uống các loại thực phẩm nghi ngờ; Giữ tinh thần bệnh nhân ổn định, tránh lo lắng quá mức.

Bên cạnh đó, cần theo dõi các dấu hiệu quan trọng: Nhịp tim có rối loạn nhịp không; Hơi thở có khó thở, thở nhanh hay thở yếu; hay tình trạng mất nước (môi khô, da nhăn, mắt trũng, tiểu ít…); Mức độ tỉnh táo: người bệnh có lơ mơ, nói khó, mê sảng không.

Trong nhiều trường hợp ngộ độc nhẹ do vi khuẩn hoặc thức ăn hỏng, người bệnh có thể hồi phục sau 24–48 giờ nếu được bù nước đầy đủ. Tuy nhiên, không được chủ quan vì vẫn có những loại độc tố gây tổn thương gan, thận hoặc hệ thần kinh, khiến bệnh diễn tiến rất nhanh.

4. Tuyệt đối không tự ý dùng thuốc cầm tiêu chảy hoặc kháng sinh

Không ít người nghĩ rằng tiêu chảy nhiều là "xấu" và ngay lập tức tìm thuốc để cầm. Tuy nhiên, trong ngộ độc thực phẩm, tiêu chảy và nôn là phản ứng bảo vệ tự nhiên, giúp tống độc tố ra ngoài. Ngăn cản quá trình này có thể khiến chất độc ứ lại trong cơ thể, làm tình trạng nhiễm độc nghiêm trọng hơn.

Vì sao không nên dùng thuốc cầm tiêu chảy, vì sẽ làm giảm nhu động ruột, khiến độc tố lưu lại lâu hơn; Tăng nguy cơ nhiễm trùng, nhiễm độc nặng; Gây chướng bụng, táo bón, đau bụng.

Kháng sinh cũng không nên tự ý sử dụng vì kháng sinh chỉ có tác dụng với một số loại vi khuẩn nhất định. Dùng sai thuốc, sai liều có thể phá vỡ hệ vi khuẩn đường ruột, gây tiêu chảy nặng hơn; Tăng nguy cơ kháng thuốc; Gây tổn thương gan hoặc thận.

Khi nào cần đến cơ sở y tế ngay? Đó là khi nôn và tiêu chảy liên tục không giảm; Đau bụng dữ dội; Sốt cao, mệt lả, lơ mơ; Mất nước nặng: khát nhiều, không tiểu, da lạnh; Có dấu hiệu suy hô hấp, co giật, rối loạn ý thức; Đây đều là những dấu hiệu cần cấp cứu khẩn cấp.

5. Các biện pháp phòng ngừa ngộ độc thực phẩm – bảo vệ sức khỏe lâu dài

Phòng bệnh luôn tốt hơn chữa bệnh. Để hạn chế tối đa nguy cơ ngộ độc thực phẩm, mỗi gia đình nên ghi nhớ các nguyên tắc sau: Lựa chọn thực phẩm an toàn; Không sử dụng các thực phẩm có dấu hiệu hỏng, nấm mốc, mất màu hoặc bốc mùi lạ.

Tránh tuyệt đối các loại thực phẩm tự nhiên chứa độc tố như: Khoai tây mọc mầm; Cá nóc; Nấm lạ, nấm hoang dại; Thức ăn nghi nhiễm hóa chất; Bảo quản thực phẩm đúng cách; Thực phẩm phải được bảo quản ở nhiệt độ thích hợp trong tủ lạnh; Thức ăn sống và chín cần để riêng hoàn toàn; Không để thức ăn ở ngoài quá 3 giờ; Khi thời tiết nóng bức, tuyệt đối không để đồ ăn ngoài hơn 90 phút.

Ngoài ra, cần chế biến thực phẩm an toàn. Luôn rửa tay sạch bằng xà phòng trước khi nấu nướng và trước khi ăn. Dụng cụ bếp (dao, thớt, khay, nồi…) phải được vệ sinh sạch sẽ, tiệt trùng bằng nước nóng khi cần. Thực phẩm cần được nấu chín kỹ ở nhiệt độ tối thiểu 75°C. Không dùng chung thớt cho đồ sống và đồ chín để tránh lây nhiễm chéo. Đọc kỹ nhãn mác, hạn sử dụng thực phẩm trước khi dùng.

Ngộ độc thực phẩm là tình trạng phổ biến và có thể xảy ra bất cứ lúc nào, với bất kỳ ai. Tuy nhiên, nếu nắm vững các bước sơ cứu đúng cách, từ việc kích thích nôn, bù nước điện giải, cho người bệnh nghỉ ngơi đến tuyệt đối tránh dùng thuốc sai cách. Như vậy, chúng ta hoàn toàn có thể giảm thiểu đáng kể nguy cơ biến chứng.

Đồng thời, mỗi gia đình cần duy trì các thói quen ăn uống, bảo quản và chế biến thực phẩm khoa học để phòng ngừa ngộ độc từ gốc. Sức khỏe là tài sản quý nhất; và trong nhiều trường hợp, chỉ một hành động đúng lúc cũng có thể cứu sống một người.

Thiện Tâm