Bảo tồn và phát huy Nghi lễ, trò chơi kéo mỏ tại Lễ hội Đền Bà, xã Đa Phúc

 Bảo tồn và phát huy giá trị di sản

Nghi lễ và trò chơi kéo mỏ là một nghi thức đặc sắc trong Lễ hội Đền Bà, được tổ chức vào ngày 4/1 âm lịch hàng năm tại thôn Xuân Lai. Kéo mỏ là một trong bốn trò trình diễn mang tính nghi lễ gồm: nấu cơm thi, chạy cướp cờ thi, kéo mỏ và vật thờ. Trong đó, kéo mỏ được xem là nghi lễ có tính tâm linh sâu sắc, phản ánh triết lý hòa hợp giữa con người với thiên nhiên, giữa sức mạnh cộng đồng và niềm tin tín ngưỡng dân gian.

Dụng cụ của trò kéo mỏ là hai cây tre bánh tẻ dài khoảng 7–8 mét, được các gia đình trong làng cung tiến, chọn lựa kỹ lưỡng theo những quy định mang tính thiêng liêng. Việc làm mỏ, treo mỏ, rước mỏ đều được thực hiện trang trọng, thể hiện sự tôn kính với Đức Thánh Bà - vị thần được nhân dân tôn thờ.

Khi trò diễn bắt đầu, hai đội trai đinh khỏe mạnh đại diện cho hai xóm trong làng cùng tham gia, dưới sự điều khiển của các cụ cao niên. Kết quả cuộc kéo không chỉ mang ý nghĩa thắng - thua đơn thuần, mà còn được dân làng diễn giải như điềm báo cho năm mùa màng, thời tiết. Nếu "đàng trong" thắng - năm ấy được mùa, mưa gió thuận hòa, nếu "đàng ngoài" thắng - năm đó làm ăn mất mùa.

Trò diễn kết hợp hài hòa giữa yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể, vừa là trò chơi dân gian, vừa là nghi thức linh thiêng, thể hiện tính cộng đồng, tính giáo dục và tinh thần đoàn kết của người dân Xuân Lai.

Trò kéo mỏ tại lễ hội Đền Bà đã tồn tại hàng trăm năm, chưa từng bị gián đoạn, kể cả trong thời kỳ chiến tranh hay giai đoạn đất nước còn khó khăn. Điều này thể hiện ý thức gìn giữ di sản mạnh mẽ của cộng đồng địa phương.

Từ năm 2015, cùng với nghi lễ và trò chơi kéo co của nhiều địa phương trong cả nước, nghi lễ và trò chơi kéo mỏ Xuân Lai đã được UNESCO ghi danh là Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Tại hội thảo quốc tế "Một thập kỷ Bảo vệ và phát huy Nghi lễ và trò chơi Kéo co" vừa diễn ra ngày 15/11, tại Hà Nội, đại diện cộng đồng Kéo mỏ Xuân Lai Hoàng Văn Tài đã có tham luận về "Bảo tồn và phát huy Nghi lễ, trò chơi kéo mỏ tại Lễ hội Đền Bà, thôn Xuân Lai, xã Đa Phúc, Hà Nội.

Theo ông Hoàng Văn Tài, sau khi được vinh danh, chính quyền xã Đa Phúc, thành phố Hà Nội cùng nhân dân thôn Xuân Lai đã phối hợp triển khai nhiều hoạt động nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản, như: Tổ chức định kỳ lễ hội theo đúng nghi thức truyền thống, đảm bảo yếu tố trang nghiêm, đúng bản sắc; Tuyên truyền, giáo dục thế hệ trẻ thông qua các buổi sinh hoạt cộng đồng, hoạt động trải nghiệm văn hóa tại trường học.

Tham gia trình diễn, giao lưu, quảng bá di sản tại các sự kiện văn hóa lớn như Lễ hội Gióng đền Sóc, Ngày hội Di sản Văn hóa Việt Nam, Làng Văn hóa các Dân tộc Việt Nam...; Tư liệu hóa và số hóa di sản, ghi hình, biên soạn tài liệu để lưu giữ và phổ biến rộng rãi.

Đặc biệt, năm 2024, Đền Bà Xuân Lai đã được Nhà nước quan tâm đầu tư tu bổ, tôn tạo đồng bộ, bao gồm các hạng mục chính như nhà tiền tế, hậu cung, nghi môn, sân đền, tường bao và hệ thống hạ tầng phụ trợ. Cùng với đó, dự án cải tạo, kè và chỉnh trang ao Đền Bà – không gian gắn liền với các nghi thức lễ hội – cũng đã được hoàn thiện. Công trình sau khi hoàn tất không chỉ góp phần bảo tồn không gian thờ tự và sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng truyền thống, mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho việc tổ chức lễ hội, thu hút khách tham quan, nghiên cứu và trải nghiệm văn hóa dân gian.

Bên cạnh đó, xã Đa Phúc cũng thường xuyên tổ chức hội thảo, tọa đàm, đánh giá thực trạng, đề xuất giải pháp bảo tồn lâu dài. Các cấp chính quyền phối hợp chặt chẽ với ngành Văn hóa - Thể thao thành phố để hướng dẫn, hỗ trợ cộng đồng trong thực hành, quảng bá và truyền dạy di sản, bảo đảm tính bền vững và sự lan tỏa trong xã hội.

Để Nghi lễ và trò chơi kéo mỏ được phát triển bền vững

Mặc dù đạt được nhiều kết quả tích cực, công tác bảo tồn và phát huy di sản kéo mỏ hiện vẫn gặp một số khó khan.

Không gian tổ chức lễ hội còn hạn chế, một số hạng mục phụ trợ cần được đầu tư thêm để đồng bộ với khu di tích vừa được tu bổ. Lực lượng kế cận – nhất là lớp thanh niên – tuy có nhiệt huyết nhưng cần thêm kiến thức, kỹ năng để duy trì nghi thức chuẩn xác. Hoạt động quảng bá quốc tế còn ít, chưa tương xứng với giá trị của di sản được UNESCO ghi danh.

Từ thực tế về những khó khăn, ông Hoàng Văn Tài kiến nghị Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội tiếp tục quan tâm, hỗ trợ địa phương trong việc tư liệu hóa, truyền dạy và đưa di sản vào các chương trình giáo dục văn hóa. Tăng cường kết nối du lịch văn hóa – tâm linh, đưa di sản kéo mỏ vào các tuyến điểm tham quan của xã Đa Phúc, góp phần phát triển du lịch bền vững.

Đồng thời tổ chức định kỳ các hoạt động giao lưu, trình diễn quốc tế, tạo cơ hội để di sản tiếp cận, giao thoa và lan tỏa với bạn bè quốc tế. Đẩy mạnh truyền thông, giáo dục di sản trong trường học, để thế hệ trẻ hiểu, yêu và tự hào về truyền thống quê hương, chủ động tham gia gìn giữ và phát huy di sản. 

Nghi lễ và trò chơi kéo mỏ tại Lễ hội Đền Bà, thôn Xuân Lai là một trò diễn mang tính tín ngưỡng nông nghiệp, thể hiện ước vọng cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, đời sống an lành, sung túc. Với sự quan tâm của các cấp, các ngành, sự đồng lòng của cộng đồng và sự lan tỏa từ bạn bè quốc tế, di sản kéo mỏ Xuân Lai sẽ tiếp tục được bảo tồn và phát huy bền vững, trở thành nguồn cảm hứng, niềm tự hào của người dân Đa Phúc, của Thủ đô Hà Nội và của dân tộc Việt Nam.

Minh Thư