Lụa tơ sen - ‘đặc sản’ làng nghề Phùng Xá

Không nổi tiếng như nhiều làng nghề Hà Nội khác, nhưng làng dệt Phùng Xá (huyện Mỹ Đức, Hà Nội) đến nay đã có tuổi đời gần trăm năm. Từ năm 1929, nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ xuất hiện, dần mang đến danh tiếng cho ngôi làng nằm cách trung tâm Hà Nội khoảng 40km này.

Khoảng những năm 2007, người ta ít nghe thấy tiếng quay tơ, dệt lụa, những vườn dâu cũng dần trơ trụi. Làng nghề đã mai một khá nhiều vì người dân không còn mặn mà với việc nuôi tằm dệt vải. Đến nay, ở Phùng Xá chỉ còn một nghệ nhân duy nhất là bà Phan Thị Thuận giữ lửa cho nghề trong suốt hơn 40 năm. Sản phẩm độc đáo lụa tơ sen của nghệ nhân Phan Thị Thuận đã được biết đến nhưng làm sao để bền vững, để phát triển, để nâng tầm thì không hề đơn giản.

Sinh ra trong một gia đình đã bốn đời làm nghề dệt tại Phùng Xá, từ nhỏ bà Thuận đã gắn bó với nghề ươm tơ dệt lụa nên có rất nhiều kinh nghiệm và am hiểu các công đoạn của nghề dệt truyền thống. Tích lũy những kinh nghiệm cha ông để lại, nghệ nhân Phan Thị Thuận đã tìm ra cách "huấn luyện" con tằm tự dệt ra chăn bông tơ tằm.

Năm 2010 bà Thuận đã thành công khi sáng kiến cho tằm tự dệt đã cho ra những thành phẩm tơ lụa đầy tiên. Chính từ đây, nhiều sản phầm như: Chăn bông, gối cao cao cấp ra đời và được tiêu thụ ở nhiều quốc gia (Nhật Bản, Anh, Pháp, Đức, Mỹ…). Chính sáng kiến này đã mang về cho bà rất nhiều phần thưởng cao quý và bà được ghi tên mình trong sách vàng "Sáng tạo Việt Nam".

Từ năm 2017, bên cạnh sản phẩm lụa truyền thống, bà Thuận đã kỳ công nghiên cứu dệt lụa từ tơ sen. Sau những ngày miệt mài với những sợi tơ sen, phải đến 2 năm sau, người nghệ nhân mới có thể cho ra mắt được sản phẩm, là những chiếc khăn lụa tơ sen đầu tiên. Nghệ nhân Phan Thị Thuận trở thành người đầu tiên tại Việt Nam làm được lụa tơ sen.

Mỗi thân sen về được đưa vào bể rửa sạch bùn và tuốt hết gai để thuận thiện cho quá trình rút sợi. Để lấy được tơ sen, người thợ dùng dao khứa xung quanh cuống sen, rồi kéo tơ, ve cho sợi tơ sen tròn lại. Kỹ thuật dùng dao cắt đòi hỏi chính xác, nếu quá sâu vào thân sen thì sợi tơ sẽ đứt và ngắn, việc kéo ve sợi cũng cần khéo léo.

Một người thợ phải học mất 1-2 tháng mới có thể làm được, khi lành nghề cũng chỉ làm được rất ít tơ sen mỗi ngày. Tơ rút xong được cho vào ống và đưa vào guồng. Tất cả công đoạn đều được làm thủ công bằng tay.

Nghệ nhân Phan Thị Thuận cho biết cần khoảng 4.800 cuống sen mới có thể làm được một tấm lụa. "Phải mất 1 tháng 7 ngày, chúng tôi mới sản xuất ra được 1 sản phẩm khăn dệt từ tơ sen, giá bán khăn không thêu vào khoảng 10 triệu đồng/chiếc, còn với những sản phẩm khăn có thêu tay thì vào khoảng 12 triệu đồng/chiếc", bà Phan Thị Thuận nói.

Theo nghệ nhân Phan Thị Thuận, lụa tơ sen – một sản phẩm độc đáo, mang giá trị văn hóa và kinh tế cao. Đây không chỉ là sự khẳng định tài năng và sự sáng tạo của bà, mà còn mở ra một hướng đi mới đầy tiềm năng cho nghề dệt thủ công Việt Nam.

Lụa tơ sen được làm ra mang hương thơm thảo mộc, dễ chịu. Mỗi sợi tơ sen như "mạch máu" nuôi dưỡng cây sen. Nhờ sự độc đáo, giá trị văn hóa, mà các sản phẩm dệt từ tơ sen thu hút được rất nhiều khách hàng trong và ngoài nước.

Những năm gần đây, tơ sen đã được Nhà nước quan tâm, đầu tư phát triển. Năm 2023, các sản phẩm khăn lụa tơ sen, tranh lụa thêu tơ sen,... của làng nghề được đánh giá, phân hạng trong chương trình OCOP. "Đặc sản" của Phùng Xá dần được biết đến rộng rãi, nhưng mức độ phát triển vẫn còn rất khiêm tốn so với tiềm năng.

Hiện tại, các nghệ nhân, doanh nghiệp, làng nghề đã được địa phương, Nhà nước tạo điều kiện, hỗ trợ sản xuất kinh doanh và mở rộng thị trường ra nước ngoài. Tuy nhiên, để các sản phẩm thủ công mỹ nghệ nói chung, sản phẩm tơ sen, tơ tằm vươn mình ra "biển lớn" quốc tế, thì bên cạnh yếu tố độc đáo, việc sản xuất tơ cần phải nâng tầm công nghệ, bắt kịp thời đại.

Thùy Linh