Quản lý thực phẩm, bảo vệ quyền lợi người dân trong bối cảnh thị trường số ngày càng phức tạp

Hà Nội là trung tâm chính trị – kinh tế – văn hóa lớn của cả nước, đồng thời cũng là một trong những thị trường tiêu dùng thực phẩm quy mô và đa dạng nhất. Mỗi ngày, hàng nghìn tấn nông sản, thực phẩm từ khắp các vùng miền đổ về Thủ đô, phục vụ nhu cầu ăn uống, sinh hoạt của hàng chục triệu lượt người dân và du khách. Thế nhưng, song hành với quy mô thị trường ngày càng mở rộng là những thách thức không nhỏ trong công tác quản lý chất lượng, nguồn gốc, xuất xứ thực phẩm, nhất là khi các phương thức sản xuất, kinh doanh và phân phối đang thay đổi nhanh chóng dưới tác động của công nghệ số.

Theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội Tạ Văn Tường, điểm đặc thù của Hà Nội là dù đã trở thành một đô thị lớn, tốc độ đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, song vẫn còn diện tích sản xuất nông nghiệp khá rộng. Từ các vùng trồng rau, hoa, cây ăn quả ở ngoại thành cho tới hệ thống chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, làng nghề chế biến thực phẩm truyền thống đan xen trong khu dân cư, số lượng cơ sở sản xuất, sơ chế, chế biến, kinh doanh nông sản, thực phẩm và vật tư nông nghiệp là rất lớn. Sự đa dạng, phân tán này vừa tạo nên nét đặc sắc của nông nghiệp đô thị Hà Nội, nhưng cũng khiến công tác kiểm soát chất lượng, truy xuất nguồn gốc và bảo đảm an toàn thực phẩm trở nên phức tạp hơn nhiều so với những địa phương khác.

Không dừng lại ở đó, sự bùng nổ của thương mại điện tử và các nền tảng bán hàng qua mạng xã hội như Facebook, Zalo, TikTok, cùng các sàn thương mại điện tử và ứng dụng giao hàng như Shopee, TikTok Shop… đã làm thay đổi căn bản phương thức kinh doanh thực phẩm. Hàng hóa có thể được rao bán, chốt đơn và giao tận tay người tiêu dùng chỉ trong vài giờ, thậm chí vài chục phút, mà không cần cửa hàng, biển hiệu hay kho bãi cố định. Các đối tượng vi phạm lợi dụng đặc điểm này để thường xuyên thay đổi địa chỉ, sử dụng tài khoản ảo, kho hàng thuê ngắn hạn, giao hàng ẩn danh, khiến việc kiểm tra, truy vết gặp rất nhiều khó khăn. Đây đang là thách thức nổi bật trong công tác đấu tranh chống buôn lậu, hàng giả và gian lận thương mại hiện nay.

Theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội Tạ Văn Tường, thủ đoạn vi phạm trong lĩnh vực sản xuất, kinh doanh nông sản, thực phẩm và vật tư nông nghiệp ngày càng tinh vi, có tổ chức và mang tính "ẩn mình" cao. Nhiều đối tượng nhập lậu vật tư nông nghiệp, nguyên liệu thực phẩm không rõ nguồn gốc, sau đó dán nhãn giả mạo các thương hiệu uy tín để tiêu thụ trên thị trường hoặc cung cấp cho các cơ sở sản xuất. Có trường hợp làm giả sản phẩm, lưu hành hàng hóa không bảo đảm thành phần, hàm lượng hoạt chất so với công bố; sử dụng hồ sơ pháp lý giả để thực hiện công bố sản phẩm; gian lận nguồn gốc, "nhái" xuất xứ nhằm nâng giá bán, đánh vào tâm lý chuộng hàng có thương hiệu, hàng "ngoại" của người tiêu dùng.

Đáng lo ngại hơn, nhiều cơ sở tổ chức sản xuất, đóng gói thực phẩm ngay trong khu dân cư, tại các kho xưởng không đăng ký kinh doanh, không biển hiệu, hoạt động khép kín để né tránh sự kiểm tra của lực lượng chức năng. Trên môi trường số, hàng hóa được giao dịch thông qua các ứng dụng công nghệ, không có kho hàng thực tế, không có địa chỉ rõ ràng và gần như không thể truy xuất nguồn gốc. Một số đối tượng còn thuê người nổi tiếng, người có ảnh hưởng trên mạng xã hội quảng cáo sản phẩm với những lời giới thiệu "có cánh", thổi phồng công dụng, gây hiểu lầm nghiêm trọng và đánh thẳng vào tâm lý tin tưởng của người tiêu dùng. Cá biệt, có trường hợp lập nhiều doanh nghiệp khác nhau, phân tán hoạt động sản xuất – kinh doanh ở những khu vực hẻo lánh, ít người qua lại, tạo thành chuỗi khép kín nhằm tránh bị phát hiện và xử lý.

Chủ động phát hiện, xử lý vi phạm

Trước thực trạng đó, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội đã chỉ đạo các phòng chuyên môn và đơn vị trực thuộc tăng cường kiểm tra, giám sát, chủ động phát hiện và xử lý vi phạm. Thời gian qua, lực lượng chức năng đã kiểm tra 393 tổ chức, cá nhân hoạt động trong các lĩnh vực vật tư nông nghiệp, giống cây trồng, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, chăn nuôi, thủy sản, an toàn thực phẩm và kiểm lâm. Kết quả, 65 tổ chức, cá nhân vi phạm đã bị xử phạt với tổng số tiền lên tới 1,705 tỷ đồng; hơn 5.200 sản phẩm thực phẩm không rõ nguồn gốc bị tiêu hủy; khoảng 2.000kg thực phẩm vi phạm quy trình giết mổ bị xử lý theo quy định.

Không chỉ dừng lại ở lĩnh vực an toàn thực phẩm, các đơn vị chức năng còn tịch thu 105 cá thể động vật hoang dã thuộc diện nguy cấp, quý hiếm và gần 1.000 cá thể động vật thông thường; thu giữ 9,306m³ gỗ quy tròn và 19,5kg huyết giác. Đặc biệt, Chi cục Chăn nuôi, Thủy sản và Thú y Hà Nội đã phối hợp với Công an thành phố khởi tố 3 vụ án liên quan đến hành vi buôn bán, tiêu thụ lợn mắc bệnh, tạm giữ 4 đối tượng để phục vụ công tác điều tra. Những con số này không chỉ phản ánh sự quyết liệt của cơ quan quản lý, mà còn cho thấy mức độ phức tạp, nguy hiểm của các hành vi vi phạm, đòi hỏi nỗ lực lớn và sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều lực lượng.

Tuy nhiên, theo lãnh đạo Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội, công tác quản lý an toàn thực phẩm và phòng chống buôn lậu, gian lận thương mại hiện vẫn đối mặt với nhiều vướng mắc. Một số quy định của Luật An toàn thực phẩm, Nghị định số 15/2018/NĐ-CP và các văn bản liên quan chưa kịp sửa đổi, cập nhật theo thực tiễn, đặc biệt là đối với hoạt động kinh doanh trên môi trường số. Điều này khiến việc xử lý các hành vi vi phạm mới phát sinh gặp không ít khó khăn, nhất là khi đối tượng vi phạm thường xuyên lợi dụng "kẽ hở" pháp lý để né tránh trách nhiệm.

Ở cấp cơ sở, xã, phường – tuyến quản lý gần dân nhất – lực lượng làm công tác an toàn thực phẩm còn mỏng, trong khi số lượng cơ sở sản xuất, kinh doanh lại rất lớn và biến động liên tục. Việc cán bộ thường xuyên luân chuyển, thay đổi cũng ảnh hưởng đến tính kế thừa và hiệu quả quản lý. Bên cạnh đó, ý thức chấp hành pháp luật của một bộ phận tổ chức, cá nhân còn hạn chế. Có trường hợp doanh nghiệp đăng ký hoạt động tại Hà Nội nhưng đặt cơ sở sản xuất ở địa phương khác; hoặc ngược lại, đăng ký hồ sơ ở tỉnh khác nhưng gia công tại Hà Nội, gây khó khăn cho việc phân định trách nhiệm quản lý khi xảy ra vi phạm.

Đáng chú ý, người tiêu dùng cũng là một mắt xích quan trọng trong chuỗi bảo đảm an toàn thực phẩm, song trên thực tế, không ít người vẫn còn tâm lý dễ dãi, chưa chủ động phản ánh sai phạm, chưa kiên quyết tẩy chay các sản phẩm không an toàn. Chính sự thờ ơ này, vô hình trung, tiếp tay cho hàng kém chất lượng tồn tại và len lỏi vào bữa ăn hằng ngày.

Nhìn về thời gian tới, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội xác định sẽ tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các sở, ngành và chính quyền địa phương trong việc rà soát, góp ý hoàn thiện hệ thống pháp luật về an toàn thực phẩm, đặc biệt là các quy định liên quan đến thương mại điện tử. Song song với đó là đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật, nâng cao nhận thức và trách nhiệm của người dân, doanh nghiệp trong sản xuất, kinh doanh thực phẩm an toàn. Công tác kiểm tra, hậu kiểm liên ngành sẽ được tăng cường, các hành vi vi phạm sẽ bị xử lý nghiêm minh, công khai nhằm tạo sức răn đe mạnh mẽ.

Về lâu dài, Hà Nội sẽ tiếp tục tổ chức lại hoạt động sản xuất, thúc đẩy phát triển nông nghiệp công nghệ cao, nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp hữu cơ; xây dựng các chuỗi liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ, bảo đảm truy xuất nguồn gốc rõ ràng. Đây được coi là giải pháp căn cơ để đưa các sản phẩm an toàn, chất lượng đến tay người tiêu dùng, đồng thời giảm "đất sống" cho thực phẩm bẩn, hàng giả, hàng kém chất lượng.

Với sự vào cuộc đồng bộ của các cấp chính quyền, sự phối hợp chặt chẽ của cơ quan chức năng và quan trọng hơn là ý thức trách nhiệm của mỗi doanh nghiệp, mỗi người dân, Hà Nội hoàn toàn có cơ sở để kiểm soát tốt chất lượng thực phẩm trên thị trường. Từng bước, Thủ đô sẽ đẩy lùi nạn buôn lậu, hàng giả, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững trong giai đoạn mới.

Thiện Tâm