Đưa nghệ thuật rối trở thành sản phẩm văn hóa sáng tạo đặc trưng của Thủ đô

Chuyên nghiệp hóa để nghệ thuật rối "sống" trong đời sống đương đại

Tại tọa đàm khoa học "Bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật rối trong cuộc sống đương đại" diễn ra mới đây, bà Lê Thị Ánh Mai - Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội nhấn mạnh, múa rối đã vượt qua nhiều biến động để trở thành một "ngôn ngữ văn hóa" độc đáo của người Việt. "Từ tiếng trống hội bên ao làng đến những sân khấu rực sáng hôm nay, nghệ thuật rối vẫn giữ nguyên sức sống của sự sáng tạo và tinh thần lạc quan", bà Lê Thị Ánh Mai chia sẻ.

Theo Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, quá trình toàn cầu hóa cùng sự gia tăng mạnh mẽ của các loại hình giải trí hiện đại đã đặt ra yêu cầu mới về tư duy quản trị, về mô hình vận hành và đặc biệt là mức độ chuyên nghiệp. Chuyên nghiệp hóa là con đường duy nhất để nghệ thuật rối hiện diện bền vững trong đời sống đương đại và đủ sức cạnh tranh trong bối cảnh công nghiệp văn hóa đang trở thành động lực tăng trưởng mới của Thủ đô.

Bà Lê Thị Ánh Mai dẫn chứng hoạt động của Nhà hát Múa rối Thăng Long như một mô hình thành công khi kết hợp giữa bảo tồn và sáng tạo, giữa nghệ thuật truyền thống và dịch vụ du lịch văn hóa. Năm 2023, Nhà hát tổ chức hơn 1.600 suất diễn, phục vụ hàng trăm nghìn khán giả và đạt doanh thu hơn 70 tỷ đồng. Mỗi ngày Nhà hát biểu diễn từ 6 đến 8 suất, thu hút hơn 1.000 khán giả, trong đó phần lớn là du khách quốc tế. Năm 2024, Nhà hát tiếp tục được Tổ chức Du lịch Mỹ trao giải Travellers' Choice Awards, khẳng định vị thế trên bản đồ văn hóa quốc tế. Đến nay, Nhà hát đã biểu diễn tại hơn 40 quốc gia và vùng lãnh thổ.

Đó là minh chứng rõ rệt cho tiềm năng trở thành sản phẩm văn hóa sáng tạo đặc trưng của Hà Nội: nếu được đầu tư bài bản, gắn kết với giáo dục, du lịch và truyền thông, nghệ thuật rối hoàn toàn có thể bước vào dòng chảy của công nghiệp văn hóa với vị thế mới.

Nghệ sỹ Ưu tú Trần Thanh Hiền - Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long cho hay, nghệ thuật rối nước, rối que, rối người, rối dây hay rối bóng đều chứa đựng giá trị thẩm mỹ, nhân văn, gắn với lịch sử và văn hóa nông nghiệp của vùng đồng bằng Bắc Bộ. Bà khẳng định, rối Việt Nam là một di sản độc đáo với sức hấp dẫn lớn, có khả năng trở thành sản phẩm văn hóa có giá trị kinh tế cao nếu gắn với hệ sinh thái du lịch văn hóa và quảng bá quốc tế.

Tuy vậy, bà Trần Thanh Hiền cũng thẳng thắn nhìn nhận những thách thức về thị hiếu khán giả thay đổi, sự cạnh tranh của nghệ thuật đương đại và áp lực thị trường đặt ra yêu cầu về đổi mới sáng tạo trên nền giá trị truyền thống. Bà cho rằng, nghệ thuật rối muốn phát triển phải nằm trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa của Hà Nội, trong đó sáng tạo giữ vai trò trung tâm.

Giữ hồn dân gian và giải bài toán truyền nghề

Thực trạng tại các phường rối truyền thống hé lộ một bức tranh nhiều trăn trở. Ông Đặng Minh Hưng - Chủ nhiệm phường rối Đào Thục chia sẻ rằng, con rối biểu diễn dưới nước rất dễ hỏng, đòi hỏi làm mới thường xuyên. Kinh phí hạn chế khiến việc bảo tồn và sáng tạo gặp nhiều khó khăn. Dù là địa chỉ nổi tiếng, phường vẫn phải nỗ lực duy trì trong điều kiện thiếu thốn cả về cơ sở vật chất lẫn nguồn nhân lực.

Trong khi đó, với phường rối làng Yên, đại diện phường cho hay việc đưa yếu tố đương đại vào biểu diễn vẫn chưa thực hiện được do thiếu nguồn lực. Hoạt động biểu diễn để tạo nguồn thu gần như không có, dẫn đến khó khăn trong đào tạo lớp kế cận. Người trẻ ít gắn bó với nghề vì chưa nhìn thấy cơ hội nghề nghiệp rõ ràng.

Nghệ sỹ Nhân dân Hoàng Tuấn - nguyên Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long nhìn nhận, Hà Nội từng có hơn 20 phường rối vào đầu thế kỷ XX nhưng nay chỉ còn một nửa. Ông gọi đó là "thất truyền nghệ thuật truyền thống ngay trên quê hương của nó". Ông cũng chỉ ra tình trạng thiếu hụt lực lượng nghiên cứu lý luận, phê bình nghệ thuật, khi Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh không còn đào tạo ngành này. Theo ông, muốn giữ nghề, phải đưa nghệ thuật rối vào trường học một cách khoa học và bài bản.

Đồng quan điểm, Nghệ sỹ Nhân dân Trịnh Thúy Mùi - Chủ tịch Hội Nghệ sỹ Sân khấu Việt Nam, khẳng định tự thân các phường rối không thể đủ sức duy trì di sản nếu không có nguồn khán giả mới. Bà cho rằng, cần đưa nghệ thuật rối vào trường học, tổ chức các buổi biểu diễn nhỏ tại các cấp học để nuôi dưỡng thói quen thưởng thức nghệ thuật truyền thống từ sớm.

Nghệ sỹ Ưu tú Chu Lượng - nguyên Giám đốc Nhà hát Múa rối Thăng Long nhấn mạnh, bảo tồn không chỉ là duy trì các tích trò cổ, mà là giữ cho mỗi phường rối một bản sắc riêng. Ông cảnh báo nguy cơ pha tạp, đồng hóa bản sắc nếu chạy theo thị hiếu mà bỏ rơi cốt lõi truyền thống. Theo ông, rối nước Việt Nam là "tổng hợp các giá trị văn hóa truyền thống", là chìa khóa để thế giới nhận diện Việt Nam. Do đó, cần sự phối hợp giữa Nhà nước, cơ quan văn hóa và cộng đồng nghệ nhân để bảo tồn đúng bản chất.

Ông Chu Lượng kiến nghị đẩy mạnh giao lưu, tổ chức liên hoan rối không chuyên, tăng cường đầu tư thiết bị cho các phường lớn nhỏ và hỗ trợ truyền thông để rối trở thành sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn hơn.

Từ phường rối Tế Tiêu, nghệ nhân Phạm Bằng chia sẻ một góc nhìn mộc mạc mà sâu sắc: "Muốn giữ nghệ thuật, phải để nghệ sĩ được diễn. Muốn có người kế tục, phải để người trẻ được chạm vào rối". Ông mong muốn có thêm không gian biểu diễn và chính sách hỗ trợ đào tạo thế hệ kế cận, bởi một nghề chỉ có thể sống khi được hành nghề.

Các ý kiến tại tọa đàm thống nhất rằng bảo tồn nghệ thuật rối không thể tách rời chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa. Múa rối có đầy đủ yếu tố của một sản phẩm văn hóa sáng tạo: tính độc đáo, tính biểu tượng, khả năng kể chuyện hấp dẫn và giá trị tương tác cao với du lịch.

Bối cảnh Festival Thăng Long - Hà Nội 2025 càng cho thấy Hà Nội đang dần định vị thương hiệu đô thị sáng tạo của mình bằng những sản phẩm văn hóa có chiều sâu. Nghệ thuật rối, nếu được đặt đúng vị trí, hoàn toàn có thể trở thành ngành mũi nhọn trong thị trường biểu diễn, du lịch, trải nghiệm của Thủ đô.

Từ các con số ấn tượng của Nhà hát Múa rối Thăng Long đến nỗ lực bền bỉ của các phường rối dân gian, từ khát vọng giữ nghề của nghệ nhân đến chiến lược dài hạn của thành phố, tất cả tạo nên bức tranh về một loại hình nghệ thuật vừa cần được cứu, vừa sẵn sàng để cất cánh.

Hà Nội đứng trước cơ hội lớn để chuyển mình: nuôi dưỡng khán giả trẻ, mở rộng không gian diễn xướng, áp dụng công nghệ trong trình diễn, liên kết du lịch và giáo dục, đồng thời khẳng định thương hiệu văn hóa của Thủ đô bằng những giá trị bản sắc nhất.

Khi di sản không còn đứng sau tấm rèm bảo tồn mà bước ra đời sống với sự sáng tạo mạnh mẽ, nghệ thuật rối có thể tái sinh trong hình hài mới, trở thành sản phẩm văn hóa sáng tạo dẫn dắt thị trường biểu diễn và truyền cảm hứng cho thế hệ người Hà Nội hôm nay.

Hà Nội đang đặt nền móng cho hành trình đó. Và nghệ thuật rối, với sức sống dân gian trường tồn đang chờ thời khắc để tỏa sáng như một biểu tượng văn hóa đậm chất Thăng Long - Hà Nội.

Minh Anh