Phở - Biểu tượng văn hóa, cầu nối đưa văn hóa Việt đến gần hơn với thế giới

Ngày 11/10, tại Trung tâm thương mại Tasco Mall (số 7-9 đường Nguyễn Văn Linh, phường Việt Hưng, thành phố Hà Nội), Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội, Báo Kinh tế đô thị tổ chức tọa đàm "Phở – câu chuyện từ di sản văn hóa phi vật thể đến công nghiệp sáng tạo". 

Sự kiện thu hút sự tham gia của các nhà nghiên cứu, nghệ nhân, chuyên gia ẩm thực, doanh nghiệp và các nhà quản lý trong lĩnh vực văn hóa, nhằm thảo luận về việc bảo tồn, phát huy và lan tỏa giá trị di sản văn hóa phi vật thể "Phở".

Phở - kết tinh tri thức dân gian và tinh hoa văn hóa

Phát biểu khai mạc, bà Lê Thị Ánh Mai, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội nhấn mạnh: "Phở Hà Nội là sự kết tinh của tri thức dân gian, kỹ năng chế biến và tập quán thưởng thức đặc trưng của người Hà Nội. Mỗi bát phở chứa đựng tinh hoa văn hóa đất Kinh kỳ, phản ánh chiều dài lịch sử, sự khéo léo và tinh tế trong văn hóa ẩm thực Hà Thành."

Năm 2024, tri thức dân gian "Phở Hà Nội" được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục quốc gia về di sản văn hóa phi vật thể. Đây không chỉ là sự ghi nhận chính thức của Nhà nước đối với giá trị văn hóa, lịch sử và khoa học của món ăn này, mà còn đặt ra yêu cầu mới trong công tác bảo tồn, truyền dạy, quảng bá và phát huy giá trị di sản trong bối cảnh toàn cầu hóa.Việc phở được ghi danh là một dấu mốc quan trọng, khẳng định vị thế của ẩm thực Hà Nội nói riêng và Việt Nam nói chung trên bản đồ văn hóa thế giới.

Phở là một trong những món ăn yêu thích của người dân Hà Thành. Theo nhiều sử liệu, món phở xuất hiện ở Hà Nội vào đầu thế kỷ XX. Ban đầu, đó là món quà rong, được gánh đi khắp phố phường. Mỗi gánh phở nhỏ bé nhưng ẩn chứa trong đó cả câu chuyện về sự khéo léo, sáng tạo và tinh thần lao động của người dân Hà Thành. 

Trải qua thời gian, phở đã vượt khỏi ranh giới của một món ăn thường nhật để trở thành biểu tượng văn hóa của Thủ đô. Những thương hiệu phở gia truyền với hơn hai, ba thế hệ nối nghề vẫn giữ được hương vị truyền thống. Gia vị nước dùng phở là yếu tố quyết định hương vị đặc trưng của món ăn truyền thống này. 

Thành phần chính là xương bò hoặc xương gà được ninh kỹ, tạo độ ngọt tự nhiên, thơm ngon. Ngoài ra còn có các loại gia vị như: Quế thanh có vị cay the, hoa hồi có hương thơm dễ chịu, thảo quả, đính hương và gừng là những thứ thảo mộc có hương thơm nồng và khả năng khử mùi của xương, sẽ được nướng trước khi nấu, góp phần mang lại mùi thơm đặc trưng và vị ấm nồng, hòa quyện trong từng muỗng nước dùng. Bên cạnh đó, hành khô, tiêu, muối, đường phèn và mắm cũng được nêm nếm cẩn thận để cân bằng hương vị, làm dậy lên sự tinh tế và hấp dẫn của nước phở. Tất cả những nguyên liệu này kết hợp hài hòa, tạo nên một nồi nước dùng trong, thơm và đậm đà cho món phở Hà Thành nức tiếng.

Mặc dù nhiều địa phương trong cả nước có món phở, nhưng phở gắn bó lâu đời với cuộc sống người dân Hà Nội, trở thành thức quà phổ biến. Chính nhu cầu thưởng thức thường xuyên món phở của người dân Hà Nội đã tác động đến kỹ thuật nấu nướng của các chủ quán phở, khiến phở Hà Nội ngon hơn, đặc trưng hơn. Món phở cũng thể hiện sự tinh tế của người Hà Nội không chỉ trong nấu nướng mà còn trong thường thức.

Gắn giá trị truyền thống với công nghiệp sáng tạo

Thực hiện Nghị quyết số 09 của Thành ủy Hà Nội về phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021–2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn 2045, việc gắn kết giá trị truyền thống của phở với xu hướng sáng tạo, đổi mới được coi là hướng đi bền vững.

Theo bà Lê Thị Ánh Mai, trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa, ẩm thực truyền thống chính là một ngành công nghiệp sáng tạo tiềm năng, góp phần xây dựng thương hiệu du lịch và hình ảnh thành phố. Phở – với giá trị văn hóa, lịch sử và biểu tượng riêng – là "đại diện tiêu biểu" cho khả năng kết nối giữa di sản và sáng tạo, giữa truyền thống và hiện đại.

Tọa đàm lần này không chỉ là diễn đàn học thuật, mà còn là nơi để các nghệ nhân, doanh nghiệp, nhà nghiên cứu và sinh viên trẻ cùng nhau chia sẻ sáng kiến trong việc quảng bá phở Việt Nam ra thế giới, đưa phở trở thành một sản phẩm văn hóa – du lịch đặc trưng của Hà Nội.

Phát biểu tại tọa đàm, TS. Phạm Cao Quý, Phó Trưởng phòng Quản lý Di sản văn hóa phi vật thể (Cục Di sản văn hóa) cho rằng, ẩm thực Việt Nam là một kho tàng phong phú, đa dạng và đầy tính biểu tượng.

"Phở không chỉ là món ăn, mà là một câu chuyện hấp dẫn về lịch sử, văn hóa, giao lưu và tiếp biến giữa các vùng miền. Việc ghi danh di sản không chỉ giúp lưu giữ tri thức dân gian mà còn tạo điều kiện để cộng đồng – những chủ thể của di sản – nâng cao sinh kế, khẳng định giá trị lao động và sáng tạo của mình."

Theo TS. Phạm Cao Quý, chính sự kết hợp giữa bảo tồn di sản và phát triển kinh tế cộng đồng là yếu tố cốt lõi giúp phở Hà Nội tiếp tục lan tỏa, thích nghi mà không đánh mất bản sắc.

Tại buổi tọa đàm, Viện trưởng Viện Hà Nội học và Đào tạo quốc tế (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội) Lê Thị Thu Hương cho biết: "Chúng tôi đã đưa nội dung về phở Hà Nội và ẩm thực truyền thống vào chương trình đào tạo, đặc biệt trong các ngành du lịch, văn hóa, báo chí và quan hệ quốc tế. Việc giảng dạy về di sản ẩm thực không chỉ giúp sinh viên hiểu rõ giá trị văn hóa của quê hương mà còn trang bị cho thế hệ trẻ kỹ năng truyền thông, quảng bá văn hóa Việt ra thế giới.

"Trong các chương trình học, chúng tôi luôn nhấn mạnh vai trò của sinh viên như những 'đại sứ văn hóa' – những người sẽ tiếp tục kể câu chuyện về phở Hà Nội bằng ngôn ngữ hiện đại, bằng công nghệ, truyền thông và sáng tạo. Rất nhiều sinh viên quốc tế cũng tìm đến Hà Nội để học về phở như một biểu tượng văn hóa của Việt Nam," bà Lê Thị Thu Hương nhấn mạnh.

Tại chương trình, ông Nam Yokoyama Hiroya, đại diện Acecook Việt Nam chia sẻ: “Chúng tôi nhận thức sâu sắc rằng, mỗi tô phở được giới thiệu, mỗi hoạt động gắn với phở được thực hiện, đều là một phần của hành trình bảo tồn và lan tỏa những giá trị văn hóa truyền thống... đồng thời bày tỏ mong muốn cùng Hà Nội đưa phở trở thành Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”.

Thách thức và cơ hội trong thời đại số

Từ góc độ quản lý di sản, TS. Phạm Thị Lan Anh, Trưởng phòng Quản lý Di sản văn hóa, cho rằng: "Trong bối cảnh hiện đại, giữ hồn di sản là một thách thức lớn. Chúng ta có thể thay đổi hình thức, nhưng không được để mất giá trị cốt lõi."

TS. Phạm Thị Lan Anh nhấn mạnh: "Cuộc sống hiện đại khiến thói quen ẩm thực thay đổi – người dân bận rộn hơn, phở ăn liền hay phở đóng gói ra đời để đáp ứng nhu cầu nhanh gọn. Khi phở được đưa ra quốc tế, cần tiêu chuẩn vệ sinh, mã số, mã vạch, bao bì phù hợp. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải gìn giữ tri thức dân gian, kỹ năng và tâm hồn của người nghệ nhân – yếu tố không thể thay thế bằng công nghệ.

Năm 2024, Hà Nội đã thí điểm mô hình 'phở số', ứng dụng trí tuệ nhân tạo và robot trong một số công đoạn. Nhưng chúng ta hiểu rằng, không thể số hóa toàn bộ tri thức, bí quyết, hay cảm xúc của người làm phở. Giá trị cốt lõi nhất vẫn là tri thức dân gian – di sản phi vật thể mà chúng ta cần bảo tồn."

Sự đa dạng trong cách chế biến như phở cuốn, phở trộn, phở áp chảo… là minh chứng cho khả năng thích nghi và sáng tạo của người Hà Nội, nhưng dù thay đổi đến đâu, phở vẫn giữ được tinh thần và bản sắc riêng.

Tại tọa đàm, nhiều chuyên gia cho rằng cần tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng thương hiệu "Phở Hà Nội" như một sản phẩm văn hóa đặc trưng, kết hợp giữa ẩm thực, du lịch và truyền thông. Phở không chỉ là món ăn mà còn là nguồn cảm hứng sáng tạo trong nghệ thuật, điện ảnh, thiết kế, quảng cáo – góp phần hình thành ngành công nghiệp văn hóa ẩm thực. Từ một món quà dân dã, phở đã trở thành biểu tượng văn hóa, nguồn lực sáng tạo, là cầu nối đưa văn hóa Việt đến gần hơn với thế giới.

Minh Thư