Về làng Thiết Úng khám phá 'cái nôi' nghề chạm khắc gỗ mỹ nghệ

Sức sống của nơi tinh hoa cha truyền con nối

Theo Quyết định số 1567/QĐ-UBND, UBND TP. Hà Nội chính thức công nhận Điểm du lịch Làng nghề gỗ mỹ nghệ Thiết Úng, xã Vân Hà, huyện Đông Anh (nay thuộc xã Thư Lâm, Hà Nội). Quyết định này đã và đang tạo cú hích quan trọng trong bối cảnh Hà Nội thúc đẩy phát triển công nghiệp văn hóa, đồng thời có thêm hai làng nghề tham gia Mạng lưới các Thành phố thủ công sáng tạo trên thế giới. Việc Thiết Úng được công nhận điểm du lịch mở ra triển vọng xây dựng các sản phẩm văn hóa sáng tạo đặc trưng từ nền tảng nghề mộc trăm năm.

Nằm bên bãi bồi sông Cà Lồ, thôn Thiết Úng - tên Nôm là làng Ống, xa xưa gọi là Xa Lập phường, từ lâu nổi tiếng với nghề chạm khắc gỗ, tạc tượng. Ngày 26/2/2010, nơi đây được UBND TP. Hà Nội trao Bằng công nhận "Làng nghề điêu khắc gỗ mỹ nghệ truyền thống", khẳng định giá trị văn hóa đặc biệt của một miền quê vẫn lưu giữ tinh hoa nghề mộc từ thời nhà Nguyễn.

Ông Nguyễn Thành Luân - Phó Chủ tịch UBND xã Thư Lâm, cho biết sản phẩm gỗ Thiết Úng từ lâu đã vượt khỏi ranh giới địa phương để đến nhiều vùng, nhiều quốc gia. Theo ông, sức hấp dẫn của nghề nằm ở sự tinh xảo, mềm mại và sinh động trong từng chi tiết, tạo nên uy tín cho thương hiệu "Gỗ mỹ nghệ Vân Hà - Đông Anh - Hà Nội" đã được cấp nhãn hiệu tập thể.

Hiện làng nghề có 25 nghệ nhân, trong đó 5 nghệ nhân ưu tú, nhiều sản phẩm đạt chuẩn OCOP 3 và 4 sao, được tiêu thụ rộng rãi và xuất khẩu chủ yếu sang Trung Quốc. Thiết Úng cũng đã xây dựng Trung tâm thiết kế sáng tạo và tổ chức Tuần lễ Tinh hoa đồ gỗ Vân Hà, thể hiện quyết tâm nâng tầm giá trị làng nghề trong thời kỳ mới.

Nghề chạm khắc gỗ xuất hiện tại Thiết Úng từ nhiều thế kỷ trước. Theo lời kể của các bậc cao niên, thời nhà Nguyễn, nhiều nghệ nhân trong thôn được triệu vào cung để tham gia xây dựng cung điện, lăng tẩm và được ban sắc phong nhờ tay nghề xuất sắc. Dấu ấn tài hoa ấy còn lưu lại ở đình, chùa Thiết Úng - di tích cấp Quốc gia, cùng hệ thống nhà thờ họ cổ kính gắn với bàn tay thợ làng.

Nhà thờ Tổ nghề được xây bên trái đình Thiết Úng như lời tri ân với tiền nhân. Mỗi dịp từ ngày 12 đến 18 tháng Giêng, thợ mộc các gia đình lại dâng phẩm vật, trưng bày sản phẩm tinh xảo nhất tại sân nhà thờ Tổ, tạo nên không khí tôn nghiêm và tự hào về một nghề đã nuôi dưỡng bao thế hệ.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Truyền kể lại tuổi thơ gắn với tiếng đục, tiếng bào trong xưởng gỗ của cha. Ông nói: "Tôi lớn lên cùng nghề. Khi còn đi học, buổi chiều về tôi phụ bố đục đẽo. Nhờ thế mà trước khi đi bộ đội, tôi đã làm được tất cả mẫu mã mà các cụ để lại". Với ông Truyền, giữ nghề trước hết là giữ trình độ, bởi thị trường thay đổi liên tục. Ông chia sẻ: "Khi hàng bán chạy, lớp trẻ dễ chủ quan. Đến lúc chậm lại mới thấy trình độ mới là quan trọng. Người làm nghề phải đam mê và đi lối riêng, thay đổi mẫu và vật liệu theo từng thời kỳ".

Cùng thế hệ với ông, nghệ nhân Hoàng Đức Thư nhớ lại: "Từ khi còn 6, 7 tuổi, tôi đã lấy đất sét nặn hình thù rồi bắt chước người lớn cầm đục, cầm bào. Niềm thích thú ngày càng lớn và tôi gắn bó với nghề từ đó". Những câu chuyện mộc mạc cho thấy sức mạnh của truyền thống cha truyền con nối đã nuôi dưỡng tâm nghề suốt hàng trăm năm.

Tinh thần ấy cũng được nghệ nhân Đỗ Văn Cường - Chủ tịch Hội làng nghề chạm khắc gỗ mỹ nghệ Thiết Úng, khẳng định. Theo ông Cường, điểm đặc biệt của Thiết Úng nằm ở việc mỗi nghệ nhân, mỗi gia đình đều kiên định phát triển sản phẩm theo phong cách riêng. Ông cho biết: "Chúng tôi không sản xuất theo một kiểu mẫu. Mỗi nghệ nhân đều đi con đường riêng, tạo nên sự đa dạng và độc đáo. Nhờ vậy, các nghệ nhân vẫn giữ được nghề và không ai phải rời bỏ nghề vì thiếu việc".

Làm việc với gỗ, theo cách ông Cường mô tả, là sự đối thoại thầm lặng giữa người thợ và linh hồn của từng khúc gỗ. Mỗi đường vân đều chứa một câu chuyện, mỗi đường đục khắc ghi dấu ấn của người nghệ nhân. Ở Thiết Úng, sự sáng tạo hiện diện trong từng chi tiết, nhưng vẫn giữ trọn giá trị truyền thống của làng nghề Việt.

Hướng tới làng nghề du lịch ven đô: kỳ vọng mới cho tương lai Thiết Úng

Từ năm 2000, kinh tế phát triển đã giúp làng nghề có điều kiện tu bổ nhà thờ Tổ, mua sắm đồ thờ và tôn tạo di tích. Đến nay, nghề gỗ mỹ nghệ không còn là kế sinh nhai lúc nông nhàn, mà trở thành hướng phát triển chủ lực của xã Vân Hà cũ, nay là xã Thư Lâm. Hiện xã có hàng chục sản phẩm đạt OCOP 3 sao và 4 sao, tạo điều kiện để hàng hóa tiếp cận thị trường trong và ngoài nước.

Với khả năng sáng tạo và độ chính xác cao, thợ Thiết Úng có thể chế tác theo bản phác họa hoặc theo mô tả của khách hàng. Ông Đào Công Trung, Trưởng thôn Thiết Úng, cho biết nhiều sản phẩm quà tặng nhỏ gọn như bút, móc khóa, lịch để bàn đang được du khách ưa chuộng, đặc biệt là các sản phẩm khắc chữ, khắc tên bằng máy hiện đại.

Bên cạnh nghề truyền thống, Thiết Úng sở hữu hệ thống di tích phong phú gồm đình, chùa Viên Thông và nhiều kiến trúc cổ. Đây là lợi thế quan trọng để xây dựng mô hình du lịch làng nghề ven đô. Thời gian qua, xã Thư Lâm đã tổ chức nhiều hoạt động xúc tiến thương mại nhằm kết nối Thiết Úng với các tuyến du lịch của khu vực.

Theo bà Nguyễn Thị Bích Ngà - Giám đốc Công ty du lịch Chiếc Nón Việt: "Khách Italia nói riêng và khách châu Âu nói chung luôn tìm kiếm sản phẩm du lịch xanh, bền vững và chân thực. Chúng tôi đánh giá cao làng nghề Thiết Úng, từ vệ sinh đến chất lượng sản phẩm và cách kể chuyện rất hấp dẫn của chính các nghệ nhân". Bà đề nghị xã Thư Lâm có bộ phận chuyên trách kết nối doanh nghiệp để tạo tour phù hợp theo từng thị trường khách du lịch.

Có thể thấy, Thiết Úng đang bước vào giai đoạn mới, nơi truyền thống cần được nâng đỡ bằng tri thức hiện đại. Khi được công nhận điểm du lịch, làng nghề càng cần tăng cường hoạt động quảng bá, duy trì lễ hội truyền thống và bảo tồn bản sắc văn hóa địa phương để tạo sức hút cho du khách.

Giữa nhịp sống đô thị, Thiết Úng vẫn giữ được vẻ đẹp mộc mạc của một "di sản văn hóa sống", nơi mỗi bức tượng, mỗi hoa văn là lời kể về lịch sử, về bàn tay người thợ và về khát vọng gìn giữ hồn Việt. Quyết định công nhận điểm du lịch mở ra cơ hội lớn để làng nghề bước sâu vào dòng chảy công nghiệp văn hóa Thủ đô, trở thành điểm đến đặc sắc trên bản đồ du lịch Hà Nội.

Minh Anh